Азақстандағы хандық биліктің жойылуы

Ø Хандық биліктің жойылуының алғышарттары

1. XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстан экономикасындағы ірі өзгеріс: Жергілікті өнеркәсіп пен кәсіпшіліктің жаңа салалары қалыптасты.

v Ертіс, Жайық өзендері, Каспий теңізі, Зайсан көлі маңайындағы қазақтар балық аулауды тұрақты кәсіпке айналдырды. Қазақстанның батыс, солтүстік-шығыс аудандарындағы тұзды көлдерінен тұз өндіру және оны сату жолға қойыла бастады.

1. Қазақстанда бірнеше кен орындары ашылып, су және жел диірмені, ұста дүкені, кен және май, былғары зауыттары іске қосылған кезең: ХІХ ғасырдың І жартысы.

v Оларда жылына 70 мыңнан астам сомның тауары өндірілді.

1. Ауылдағы әлеуметтік жіктелудің барысында кедейленген, жалдамалы еңбекпен күн көрген топтар: жатақтар.
2. Тау-кен өндірісіне жұмысқа жалданған кедей қазақ-орыс еңбекшілері аталды: жатақтар.
3. Ресей үкіметінің 1803 жылғы қаулысы бойынша: Көпестерге өздерін қорғайтын қарулы топ ұстауға рұқсат берілді.
4. ХІХ ғасырда Қазақстан жерінде тұңғыш ресми жәрмеңке ашылған өңір: Ішкі Орда.
5. 1855 жылы екі қалалық жәрмеңке ашылған қала: Семей.
6. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Орта Азиямен сауда байланысын дамытуда осы қалаға тең келетін елді мекен болмады: Петропавл.

 

Ø «Сібір қазақтары туралы Жарғы»

1. 1781 жылы Абылай хан қайтыс болғаннан кейін Орта жүздің тағына отырғызылған: Уәли.
2. Орта жүзге Уәли ханға қосарлап екінші хан етіп тағайындалған: Бөкей 1815 жылы.
3. 1817 жылы Бөкей, 1819 жылы Уәли қайтыс болғаннан кейін патша үкіметінің Орта жүзде басқару жүйесін өзгерту туралы шешімі: Хандық басқару жүйесін жою.
4. «Сібір қазақтарының Жарғысы» қабылданды: 1822 жылы.
5. 1822 жылғы «Сібір қазақтары Жарғысының» авторы: Сібір генерал-губернаторы М.М. Сперанский.
6. «Сібір қазақтары туралы Жарғының» дайындалуына белсене қатысқан болашақ желтоқсаншы: Г.С. Батеньков.
7. 1822 жылғы «Сібір қазақтарының Жарғысының» басты мақсаты: Қазақстанның солтүстік-шығыс өңірін әкімшілік, сот, саяси жағынан басқаруды өзгерту.
8. 1822 жылғы Ереже бойынша Орта жүз аумағының; атауы: «Сібір қазақтарының облысы».
9. 1822 жылғы Ереже бойынша Орта жүз территориясы (сонымен қатар Омбы, Тобыл, Том облыстары) құрамына кірген генерал-губернаторлық: Батыс Сібір генерал-губернаторлығы.
10. Батыс Сібір генерал-губернаторлының орталығы Тобыл, ал 1839 жылдан бастап: Омбы.

v «Жарғы» бойынша батыс шекарасы Орынбор даласына, оңтүстігі Шу өзеніне дейін созылған Сібір қазақтарының округі сыртқы және ішкі округтерге бөлінді.

v Округтер Омбы облыстық басқармасына бағынды, оларды басқару округтік приказдарға жүктелді.

1. 1822 жылғы «Сібір қазақтары туралы Жарғы» бойынша Орта жүзде құрылған әкімшілік жүйесі: Үш буынды (ауыл, болыс, округ).

v Ауыл! 50-70 шаңырақтан құралды.

v Болыс! 10-12 ауылдан құралды.

v Округ! 15-20 болыстан құралды.

1. 1822 жылғы Ереже бойынша округтерді басқарған [ аға сұлтандар.

v Аға сұлтандарды сайлаған: тек ғана сұлтандар.

v Аға сұлтандар сайланды: 3 (үш) жылға.

v Аға сұлтанға 10 жылғы еңбегі үшін берілген атақ: Дворян.

1. «Сібір қырғыздарының Жарғысы» бойынша ежелгі дәстүрді сақтай отырып, хан сияқты ақ киізбен көтерілген: Аға сұлтан.
2. «Сібір қырғыздарының Жарғысы» бойынша патша өкіметі енгізген алқалы тәртіппен істі қарау: Аға сұлтандарының рөлін төмендетті.
3. «Сібір қазақтарының Жарғысы» бойынша болыстарды билеген [ болыс сұлтандары.

v Болыстық билік мұрагерлік жолмен берілді.

v Болыс сұлтандары Ресейдің әкімшілік сатысы бойынша теңелді: 12-класқа жататын шенеуніктерге.

1. Ауылдарды басқарған [ ауыл старшындары.

v Ауыл старшындары сайланды: 3 (үш) жылғы.

v Старшындар құқықтары жөнінен теңестірілді Ресейдегі селолық старосталармен.

1. «Сібір қазақтарының Жарғысы» бойынша сот істері 3-ке (үшке) бөлінді:

1. Қылмыстық істер.

2. Талап ету.

3. Болыстық басқармаға шағым айту.

1. 1822 жылғы «Жарғы» бойынша қылмыстық істер қаралатын орган: округтік приказ.
2. 1822 жылғы «Жарғы» бойынша билердің шешімін қайта қарауға құқылы болған: Округтік приказ.

F Кейін Сібір қазақтарын билеу Шекаралық басқармаға жүктелді. Ал Шекаралық басқарма Батыс Сібір генерал-губернаторлығына бағынды. Шекаралық басқарманың төрағасын тағайындау үшін арнайы жарлық шығарылатын.

1. 1822 жылғы «Жарғы» бойынша шетелдермен келіссөз жүргізу құқығы берілді Шекаралық басқарманың төрағасына.
2. 1822 жылғы «Жарғы» бойынша қазақ даласында сатуға тыйым салынған зат: Шарап.

F Жалпы алғанда, 1822 жылғы «Жарғы» Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуында терең із қалдырды.

 

Ø Кіші жүздегі реформа

1. Хандық билікті қолында сақтауға талпынғандардың бірі Кіші жүз сұлтаны Арынғазы Әбілғазыұлы.
2. «Орынбор қазақтары туралы Жарғының» авторы: Орынбор губернаторы П.К. Эссен

v Жарғы 1822 жылы дайындалды. Бірақ Жарғы бұл жылы бекітілмеді. Жарғы бойынша Кіші жүз жеріне 3 (үш) хан тағайындау жоспарланды, бірақ ол іске аспады.

1. «Орынбор қазақтарының Жарғысы» қабылданды: 1824 жылы.
2. Кіші жүзде хандық билік жойылды: 1824 жылы.
3. Кіші жүздің соңғы ханы: Шерғазы.

v 1824 жылы Орынбор губернаторы Кіші жүз ханы Шерғазыны Орынборға шақырып, Шекаралық комиссияға лауазымды шенеуніктік қызметке тағайындады.

F 1824 жылғы «Орынбор қазақтарының Жарғысына» сәйкес:

v Кіші жүз 3-ке (үшке) бөлінді. Әр бөлігінің басында аға сұлтан (сұлтан-правитель) отырды.

v Кіші жүз территориясында 54 арақашықтық; жасалды.

1. 1824 жылғы Жарғы бойынша Кіші жүздегі лауазымды қызметтерді тағайындаған: Орынбор генерал-губернаторы.
2. 1801 жылы құрылған Бөкей Ордасында хандық билік сақталды: 1845 жылға дейін.
3. 1822 және1824 жылдардағы «Ережелердің» Орта және Кіші жүз қазақтары үшін басты зардабы: Саяси өзін-өзі басқару еркіндігінен айыру.