ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстан мәдениеті

 

Ø Ағарту ісінің жағдайы

F Қазақ жерінің Ресейге қосылуы өлкенің әлеуметтік-экономикалық даму барысына әсер етіп қана қоймай, білім беру, ағарту саласының кеңеюіне, жергілікті халық дәстүрлері мен мәдениетінің жаңа бағыт алуына да барынша әсер етті.

1. ХІХ ғасырдың бас кезінде медреселерде оқытылған тіл: Араб тілі.
2. ХІХ ғасырдың басында мектептерде оқытылған діни білімдер: «Әптиек» (Құранның жетіден бір бөлігі), «Шариғат-ұл-иман» («Мұсылман дінінің ережелері»).
3. ХІХ ғасырда білімін жалғастыру үшін ауқатты ата-аналар балаларын жіберді: Бұхар, Ташкент, Хиуа мен Самарқанға.
4. Қазақ жерінде тілмаштар дайындайтын «Азиялық училище» ашылған жыл: 1789 жылы.
5. 1789 жылы ашылған Азиялық училищесінде оқытып үйретілген тілдер: монғол, қытай, парсы, маньчжур.

v Басқа да Азия халықтары тілін оқып-үйренген мектеп түлектері – алғашқы сауатты мамандар болып шықты.

1. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанда ашылған әскери училищелерде даярланған мамандар: Ресейлік билеу әкімшілігі үшін шенеуніктер.
2. 1813 жылы Омбыда ашылған әскери училище 1837 жылы: Сібір кадет корпусы болып қайта құрылды.
3. 1825 жылы Орынборда ашылған әскери училище 1844 жылы: Неплюев кадет корпусы болып қайта құрылды.
4. 1844 жылы Неплюевтің кадет корпусы орналасқан қала: Орынбор.
5. 1831 жылы қыркүйек айының 18-і күні орысша білім беретін училище ашылған қала: Семей.
6. 1836 жылы жанында қазақтар үшін интернаты бар училище ашылған қала: Өскемен.
7. 1841 жылы татарша-орысша білім беретін мектеп ашылған хандық: Кіші (Ішкі) Орда.

v Орынбор губернаторының ықпалымен ашылған бұл мектеп қазақ жастарының білімін тереңдетуді ғана емес, хан және Орынбор губерниялық кеңсесі үшін отаршылдық әкімшілікке берілген қызметкерлер даярлауды мақсат еткен.

1. 1841 жылы татарша-орысша білім беретін мектепті ұйымдастырушы: Жәңгір хан.
2. ХІХ ғасырда теңізде жүзу ісін үйрететін мектеп ашылған қала: Атырау.
3. Орынборда шекаралық комиссияның жанынан қазақтарға орысша білім беретін бірнеше мектептер ашылған мерзім: 1850 жылы.

 

Ø Қазақстандағы саяси жер аударылғандар

F Декабристер көтерілісінің жеңілуі азаттық козғалыс өкілдерінің Ресей империясына қараған шеткі аймақтар өкілімен танысуына себепші болды. Декабристер ісі бойынша жауапқа тартылған 579 адамның 108-і Сібірге, соның ішінде Ертіс бойындағы бекіністерге, Орынбор шебіне айдалды.

1. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында «Бұқтырмада көп емдеп, көп көмектестім», - деп жазған декабрист: М.И.Муравьев-Апостол.
2. Қазақстанға жер аударылған декабристерден ерекше көзге түскені, Мәскеу университетінің түлегі, этикалық-саяси ғылымдар магистрі: С.Семенов.

v Немістің атақты саяхатшы-ғалымдары Гумбольдт, Эренберг, Розе басқарған саяхатқа қатысып, қазақ елін, жерін аралады, тұрлықты халықтың өмірімен танысты.

1. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Бұхарға ұйымдастырылған экспедицияға қатысқан, «Кіші жүз руларының картасын» жасаған декабрист: В.Вольховский.
2. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Каспий теңізінің; солтүстік-шығыс жағалауларын зерттеуге арналған экспедицияға қатысқан: Г.Карелин.
3. 1848-1849 жылдары Арал теңізіне жасалған экспедицияны басқарған: А.И.Бутаков.
4. 1867 жылы Мәскеуде жарық көрген «Батыс Сібірді сипаттау» атты еңбектің авторы, қазақ халқы тарихымен айналысқан зерттеуші: И.Завалишин.
5. «Іле бекінісіне бару» деген очеркінде қазақ жері, оның шексіз даласы, байлығы туралы тамаша пікірлер айтқан: А.Коровков.
6. 1849 жылы М.Петрашевский бойынша ісі тұтқындалып, «Белинскийдің идеясын» таратқаны үшін Сібірге жер аударылған, кейін солдат болып Семейге ауыстырылған: Ф.М.Достоевский.

v Жазушының өлке тарихын зерттеуге көңіл бөлуінің көрінісі: Археологиялық ескерткіштер жинаумен айналысуы.

1. А.Бутковтың басшылығымен ұйымдастырылған Арал экспедициясында өлкенің тарихи-географиялық бейнесін, көшпелі қазақтардың ауыр жағдайын суреттеген, белгілі шығыстанушы: А.Макшеев.
2. 1831 жылы Орынбордағы Неплюев кадет корпусы жанынан ашылған мұражай арналған: осы өлкенің тұрмысын, тарихын сипаттауға арналған.
3. Қазақ халқының озық ойлы ұлдарының орыс демократиялық қозғалысы идеяларын түсінуіне септігін тигізген: Петрашевшілдер.

 

Ø Орыс ғалымдары мен жазушыларының Қазақстанды зерттей бастуы

1. В.И.Дальдің Орынбор өлкесіндегі қазақтардың тұрмыс жағдайын сипаттаған шығармасы: «Бөкей мен Мәулен» повесі.
2. В.И.Дальдің осы көтеріліс басшыларына жанашырлық білдірді: Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлына.

v В.И.Даль 1833-1841 жылдары Орынбор әскери губернаторының жанында арнайы тапсырмаларды орындайтын шенеунік қызметін атқарған.

1. Қазақ жерінде болған А.С.Пушкин шығармашылығына арқау болған көтерліс: 1773-1775 жылдардағы Е.И.Пугачев бастаған шаруалар соғысы.
2. А.С.Пушкиннің Орынборда (Қазақстанда) болған жылы: 1833 жыл.
3. А.С.Пушкиннің Орынбор қаласында жинаған тарихи материалдары негізінде жазылған еңбегі: «Пугачев бүлігінің тарихы».
4. А.С.Пушкиннің Оралда қағазға түсірген поэмасы: «Қозы Көрпеш – Баян сұлу».
5. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында көшпелі қазақ халқының әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрін зерттеген белгілі орыс ғалымы: А.Левшин.
6. ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстан жайлы құнды еңбектер жазған орыс ғалымы: А.Левшин.

 

Ø Қазақ әдебиеті

1. Махамбет Өтемісұлының өмір сүрген жылдары: 1804-1846 жылдар.
2. 1824-1829 жылдары М.Өтемісұлы тұрған қала: Орынбор.

v Жәңгір хан Махамбетті өз ұлы Зұлқарнайынның тәрбиешісі ретінде қосып оқуға жіберген.

1. Махамбеттің шаруалар толқынына қатысқаны үшін Калмыков бекінісінде қамауда отырған жылы: 1829 жыл.
2. Халық мүддесіне мейілінше берілген Махамбет өлеңдеріндегі негізгі тақырып: 1836-1838 жылдардағы Бөкей Ордасындағы шаруалар көтерілісі.

v Махамбеттің Бөкей Ордасы билеушілеріне өшпенділігін ашық білдірген өлеңі: Баймағамбет сұлтанға арнаған өлеңі.

1. Поручик Аитовқа Есет батырдың қолына түскен орыс солдаттарын азат етуіне көмектескен ақын: Махамбет.
2. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында шығармашылығында суырып салма өнерді одан әрі дамытқан ақын: Шернияз (1807-1867 жж.).
3. ХІХ ғасырдыі бірінші жартысында Шернияз Жарылғасұлының; әдебиет саласына қосқан үлкен жаңалығы: Суырыпсалмалық өнерді жетілдірді.
4. 1836-1838 жылдардағы Ішкі Ордадағы көтеріліске қатысқан, ақындық талабы ерте оянған ақын: Шернияз Жарылғасұлы.
5. Жастай екі көзінен айрылып, ақындық өнері күнкөріс болған ақын: Шөже Қаржаубайұлы (1808-1895 жж).
6. Әйгілі «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жырының ең көркем нұсқасын таратқан эпик ақын: Шөже.
7. Шөже Қаржаубайұлының суырыпсалма өнерін жоғары бағалаған: Ш.Уәлиханов.
8. 1822-1895 жылдары өмір сүрген халық ақыны: Сүйінбай Аронұлы.
9. Сүйінбай Аронұлы дүниеге келген жер: Қаракәстек.