Ж.ж. Қазақстанның мәдени өмірі

Ұлы Отан соғысына дейінгі Қазақстандағы ірі мәдени өзгеріс жаппай сауаттандыру. 1924 ж. сәуірде ҚазақАКСР-де «Сауатсыздық жойылсын» ұраны жарияланды. 1928 ж. аяғына қарай республикадағы қазақтар арасында сауаттылар үлесі 10%-ды құрады. 1926-1939 ж.ж. ішінде Қазақстандағы 9 бен 49 жас аралығындағы халықтың сауаттылық көрсеткіші 81% жеткен. 1939 ж. Қазақстан тұрғындарының сауаттық деңгейі 83,6% жетіп, ондағы қазақтардың үлесі 40% болды. 1939 ж. санақ бойынша Әулиеата, Шымкент, Риддер жаппай сауатты қалаларға айналды.

Қазақстан халқы 1928 ж. араб әрпінен латын әрпіне, ал 1940 ж. орыс әліпбиіне ауысты.

1926 ж. мамырда Қазақ АКСР-де бірыңғай еңбек мектептерінің жарғысы қабылданды.

1928 ж. комсомолдардың бастамасымен Бүкілқазақстандық мәдени жорық басталды. 1931 ж. көктемінен бастап Қазақстанның көшпенді халқы бар аудандарында жалпыға бірдей оқу енгізілді (1935 ж. республикадағы интернаттар саны 221-ге жетті). 1931 ж. желтоқсанда республикадағы «15 жастан 50 жасқа дейінгі сауатсыз халыққа жалпыға бірдей міндетті білім беру» енгізілді.

Ұлы Отан Соғысы қарсаңында Қазақстанды 118 орта арнаулы оқу орындары жұмыс істеді. Соғысқа дейін Қазақстандағы орта мектептердегі мұғалімдер саны 44 мыңға жетті.

ХХғ. 20 ж. аяғына қарай Қазақстанның мектеп құрылысында үш жылдық және төрт жылдық мектептердің үлес салмағы көбейді. Орта мектептерге арналған қазақ тіліндегі оқулықтар алғаш рет Қазан қаласында шыға бастады. Қ.Сәтбаев алгебра; Бөкейханов география оқулықтарын; А.Байтұрсынов суретті әліппені, Ж.Аймауытов ана тілін жасады.

Ж.Аймауытов Пушкиннің, Лермонтовтың, Горькийдің, Гетенің, Гейненің шығармаларын және «Интернационалды» қазақ тіліне аударды. 1920-1930 ж.ж. жаңа қалыптаса бастаған қазақ әдебиетінің туын ұстап, Абай дәстүрін жалғастырған, шығармалары арқылы поэзияға серпін берген ақын-жазушы С.Сейфуллин «Қазақ жастарының марсельезасын» жазды, ал М.Жұмабаев «Шолпан» туындысын дүниеге әкелді. ХХғ. 1 жартысында И.Байзақов төңкеріс, кеңестік Отан, адамгершілік, махаббат туралы өлең-дастандар жазып, «Құралай сұлу» романын жарыққа шығарды. Шухов «Ащыөзек», «Өшпенділік» романдарын жазып, 1954 ж. «Тың игерушілер» кітабымен бүкіл одаққа танымал болған. 1920-1930 ж.ж. қазақ әдебиетшілерінің қатарына қосылған дарынды жастар Ж.Саин, Қ.Аманжолов. 20 ж. аяғы мен 30 ж-да қазақ әдебиетін толықтырған дарынды шығармашыл жастар Қ.Аманжолов, Т.Жароков болды. 1934 ж. 12-18 маусымда Қазақстан жазушыларының 1 съезі өтті.

Қазақтың халық суретшісі Ә.Қастеев Хлудовтың шәкірті болған.

1925 ж. Ә.Қашаубаев таңғажайып даусымен Парижде, ал 1927 ж. Берлин, Еуропа көрермендерін тәнті етті. Мәскеуде көрсеткен өнері үшін К.Байсейітова алғаш болып КСРО халық әртісі атағын алды (1938 ж.).

Мәскеуде 1938 ж. Е.Брусиловский «Қыз Жібек» операсын қойған.

1920-1930 ж.ж. Қазақстан ғылымы қалыптасты. 1920 ж. Қазақстанды зерттеу қоғамы құрылды. 1926-1927 ж.ж. КСРО Ғылым академиясы кешенді экспедициясы Қазақстан аумағында статистикалық, экономикалық, топырақ-ботаникалық, геологиялық, зерттеу жұмыстарын жүргізді. 1926 ж. Массон Тараз қаласында қазба жұмыстарын жүргізді. 1925 ж. Затевич «Қазақ халқының 1000 әні»; 1931 ж. «Қазақ халқының 500 әні мен күйі» атты еңбектерін жазған. Осы үшін оған 1932 ж. Қазақстанның халық әртісі атағы берілді. ХХ ғ. 20 ж. Қазақстан ғылымының штабын басқарған кеңестік ұлы түрколог, академик А.Самойлович болды. Ұлы Отан соғысы жылдары академик А.С.Орлов орыс-қазақ сөздігін құрастырды және «Қазақтың батырлар жыры»еңбегін жазды.

1932 ж. КСРО ғылым академиясының Қазақстандағы базасы құрылып, 2 сектордан тұрды (зоологиялық, ботаникалық). Ұлы Отан соғысы қарсаңында Қазақстанның 57 ғылыми мекемесінде 1700 ден астам ғалым еңбек етті. 1939 ж. ғылыми зерттеу мекемелеріне мемлекеттік бюджеттен бөлінетін қаржы 12 есеге өсті.

1933 ж. қыркүйекте ВКП(б) Орталық Комитеті мен КСРО Халық комиссарлар кеңесі Қазақстан үшін кадрлар даярлау туралы қаулы қабылдады. 1930 ж. өзге республикалардың жоғары оқу орындары мен техникумдарында 20 мыңдай қазақстандық білім алды.

Ұлы Отан соғысы қарсаңында Қазақстанда 20 оқу орны жұмыс істеді: Қазақстанда тұңғыш жоғарғы оқу орны 1928 ж. ашылып Қазақ педагогикалық институты (алғашқы директоры Б.Алманов) деп аталды; оған кейін Абай есімі берілген; 1929 ж. Адматы мал дәрігерлік институты; 1930 ж. Қазақтың ауыл шаруашылық институты; 1931 ж. М.Маметова оқыған Алматы медицина институты; 1929-1931 ж.ж. Алматыда ауылшаруашылық және медициналық жоғарғы оқу орындары ашылды. 1931-1932 ж.ж. Орал, Қызылорда қалаларында педагогикалық институттар ашылды; 1934 ж. С.М.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік Университеті ашылды (1938 ж. ҚазМУ-ң жанынан тұңғыш аспирантура ашылды). Алматыда 20-дан астам ғылыми – зерттеу институттары орналасты.

Республикада инженер – техник кадрларды даярлауға негіз болған, 30 жылдары Қазақ кен – металлургия институты ашылды. Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстанда Шымкент технология институты, ал Алматыда Шет тілдер институты ашылды. Ұлы Отан соғысы жылдары Алматыға Мәскеуден көшіріліп орналастырылған жоғары оқу орны Авиация институты.

1939 ж. Алматыда А.С.Пушкин атындағы тұңғыш бұқаралық, мемлекеттік кітапхана ашылды.