Башҡорт һәм ер — икеһе бер

«Аямаған йәнен, түккән ҡанын, һис бирмәгән башҡорт Уралын!» — тип, бабаларҙың аманатын иҫләттертеп тора беҙгә һәм беҙҙең дошмандарыбыҙға милли гимныбыҙ «Урал». Донъя яратылғандан уҡ ошо ерҙең, Уралыбыҙҙың, төп хужалары булған беҙ, башҡорт халҡы, еребеҙҙе үҙебеҙҙең, атай һәм әсәйҙәребеҙҙең йылы тәнеләй итеп тоябыҙ, һанайбыҙ: еребеҙҙе йолҡтортоу — тере тәнебеҙҙе ҡырҡтыртыу менән бәрәбәр. Талап-тунап, алдап-йолдап һаттыртып та һатып алып һәм башҡа мәкерлектәр ҡылып аҫаба башҡорт еренә хужа булырға, башҡорт табанын тупрағынан тайҙыртырға — башҡортто ел ыңғайына тәгәрләүсе ҡамғаҡтай осортоп таратырға яҫҡаныусылар булған, бар, киләсәктә лә булыр. Быны беҙ тарихыбыҙҙан, Россияның бөтмәҫ-төкәнмәҫ болаларынан интеккән тас бөгөнгөбөҙҙән, шулай уҡ ҡарагруһлы мәкерйәндәрҙең киләсәккә ҡорған ҡара маҡсаттарынан бик яҡшы беләбеҙ: «Башҡорт бөтһә — ере ҡала, йырларға йыры ҡала»...

Юҡ, бөтмәбеҙ! Еребеҙҙе лә, йырыбыҙҙы ла үҙебеҙҙә тоторбоҙ! Сөнки башҡорт һәм ер — икеһе бер, бер бөтөн. Бөтөнлөктө һаҡлау юлында бабаларыбыҙҙың миҫалы беҙгә терәк. «Башҡорт ерҙәре мәсьәләһе» бер бөгөн генә ҡупмаған, ләкин уны яһилдарға үҙҙәренсә сисергә юл ҡуймаған башҡорт халҡы бар!

Бына бер аманат — 1917 йылдың 20 — 25 июль һуҙымында Ырымбурҙа эшләгән һәм Башҡорт Үҙәк Шураһының Идара Комитетын һайлаған беренсе башҡорт ҡоролтайынан аҙаҡ, уның ҡарарҙарына таянып, үҙ илен һәм ерен һаҡлап ҡалыу өсөн үҙ ғәскәрен дәррәү төҙөй башлаған Хөкүмәтебеҙҙең ғәскәргә мөрәжәғәте... Башҡорт иле исеменән Россияның Ваҡытлы Хөкүмәтенә тапшырыу өсөн Илдархан Мутин тарафынан башҡорт халҡы һәм башҡорт ере тураһында урыҫ телендә яҙылған доклад та бик фәһемле; ундайҙарын, йәштәребеҙҙең бер килкеһе әсә теленән мәхрүмлеген, ә күпселеге урыҫ телен иркен аңлауын иҫтә тотоп, тәржемәһеҙ биреүҙе ҡулай таптыҡ. Ырымбур гөбөрнәһенең башҡорттар күпселек тәшкил иткән төбәктәренең береһе булған Орск өйәҙе земство идаралығының ундағы урыҫ ылыҫтарына күрһәтмәһе һәм Преображенск (Йылайыр) ҡасабаһында сабышланған (шабашланған) өйәҙ крәҫтиән съезы ҡарары ла шундайҙарҙан. Башҡорттарҙы үҙ ерҙәренә үҙҙәре хужа булыу хоҡуғынан мәхрүм ҡылып, территорияһыҙ (йәғни ерһеҙ-һыуһыҙ) ителмеш ҡуңалтаҡ «мәҙәни үҙ билдәләнеш»кә генә рөхсәт бирмәксе улар (Россия империяһының ҡәҙимге милли сәйәсәте)... Башҡорттарға ҡарата ошо мәкерле сәйәсәтте ул көндәрҙә урыҫтар ғына түгел, ә Садри Мәҡсүди, Ғаяз Исхаҡи һәм үҙ телен дә, татар телен дә белмәгән Ҡазан мосолманы (осетин) Әхмәт Саликов кеүек татар зыялылары ла алға һөргән тырышып. Әхмәтзәки Вәлиди Туғандың «Хәтирәлар»ендә («Ағиҙел» журналының 1991 йылғы 6-нсы һаны, 150 — 152-нсе биттәр) был бик асыҡ күренә: «Исхаҡи Мәскәүҙә үҙе сығарған «Ил» гәзитендә (№39) минең хаҡта: «Зәки Вәлиди урыҫса оҙон нотоҡ һөйләп, беҙ ҙә финдар һәм украиндар кеүек берләшергә, үҙ эштәребеҙгә үҙебеҙ хужа булырға тейешбеҙ. Хәҙергә ҡеүәтебеҙ аҙ булһа ла, киләсәк беҙҙең ҡулда. Беҙ конференцияла ерле мөхтәриәт ҡаҙана алырбыҙ», — тине. Ә Дума ағзаһы (Ибниәмин) Әхтәмов уға: «Бында башҡорт далаларындағы митинг түгел; беҙ финдар, украиндар кеүек мөхтәриәт дәғүәләшеүҙә ҡатнаша алмаҫбыҙ», — тип яуап бирҙе», тип яҙҙы. Шул уҡ гәзиттә Украинаның да мөхтәриәт дәғүәләшеүенән көлөп, «Үҙ аллы Хохландия эшләрҙәр, беҙ иһә, урыҫ милләте менән тарихи бәйләнештә булыу сәбәпле, ул юлға баҫмаясаҡбыҙ. Дүрт кешелек бер төркөм булараҡ (Садри Мәҡсүди, Ислам Шаһиәхмәтов, Ғаяз Исхаҡи һәм Шакир Мөхәммәтйәр) хөкүмәт рәйесе кенәз Львовҡа барып, беҙ малорустар (йәғни украиндар) кеүек һеҙҙән айырылырға теләмәйбеҙ, беҙ һеҙҙең менән бергә булырға теләйбеҙ», — тип иғлан итеүҙәрен дә яҙҙы...

Әхмәт Саликов... Рәсәй исламлығын тик бер йәмғиәт тип таный һәм быны ла «мосолман россияндар» тип төшөнә ине... Татар мөхәррире Ғаяз Исхаҡи ҙа Рәсәй мосолмандары араһында Ҡазандың етәкселеген тәьмин итеү уйы менән һәр хосуста Саликов менән бергә эш итте. Һуңынан эмиграцияла ла һәр саҡ бергә булдылар. 1924 йылда Берлинда Әхмәт Саликов Керенский тарафынан сығарылған «Дни» гәзитенең 22 августағы, Ғаяз Исхаҡи иһә 10 сентябрҙәге һандарында «Милли хистәрҙең үҙгәреүе» исемле мәҡәләләрендә үҙҙәрен урыҫ демократияһы берҙәмлеген ҡайғыртыусы тип күрһәтеп, унитаризмды яҡлау юлында мосолман ҡәрҙәштәренә ҡаршы көрәшеүҙәре хаҡында ғорурланып яҙҙылар»...

Тимәк, татар ҡәрҙәштәребеҙҙең шул замандағы зыялыларының бер килкеһе, хәҙерге көндәрҙәге бәғзеләре кеүек үк, «башҡорт ерҙәре» мәсьәләһендә урыҫ империалист-шовинистары менән үҙҙәренең рухташлығын, бер ҡатарҙа торғанлыҡтарын яҡшы тойоп, белеп һатҡандар Иблескә йәндәрен...

Документ-аманаттар шәлкемен ослаусы федерация тураһындағы өсөнсө башҡорт ҡоролтайы ҡарары һәм икенсе ҡоролтай хаҡындағы юғары сәйәси һәм сәнғәти ҡиммәтле «Хитабнамә» шул ҡатмарлы замананың ошоғаса күптәребеҙгә билдәһеҙ ҡала килгән көрәш заңын асыҡ итеп күҙ алдына баҫтыра. Башҡорт халҡын «ҡайғыртыусы»ларҙың балауыҙ һығып тиргән юхалы нотоҡтары һәм мәшһүр Шәриф Манатовтың уларға биргән тос яуабы «Хитабнамә»нең бәҫен уғата арттыра. Мәктәп һәм вуз дәреслектәренә инергә лайыҡлы был әҫәр, бөтә билдәләренә ҡарағанда, Әхмәтзәки Вәлиди Туған ҡулы менән яҙылғанға оҡшай.

29.12.1993.

 

1994 йылда шул уҡ йүнәлештә һәм исемдә икенсе бер материал әҙерләп, йәнә лә «Шоңҡар» журналының 1995 йылғы 2-нсе һанында ташҡа баҫтырттым, кереш өлөшө ошондай:

 

Ун алтынсы быуат урталарында Башҡортостан үҙе теләпме, әллә мәжбүри «теләп»ме Урыҫ дәүләтенә ҡушылғандан биреле башҡорт халҡының донъяла йәшәргәме, әллә йәшәмәҫкәме тейешлеген билдәләүсе төп мәсьәлә көн үҙәгенә ҡалҡынды — ер мәсьәләһе. Сөнки донъя яратылғандан уҡ Дәү Хоҙайҙың Үҙе тарафынан ярлыҡанып, Иҙел — Кама үҙәне һәм Обь — Иртыш үҙәне араһындағы, бөйөк Бабич әйтмешләй, «Уралҡайҙың аҫты алтын, өҫтө шиғыр, үҙе нур» тупрағына мәңгелеккә еректерелгән һәм шул изге Тәүтөйәктең төп хужаһы, ҡурсаусыһы булған башҡорт халҡынан илаһиәтле был тупраҡты тартып алырға аҙмы яҫҡанды донъя юлбаҫарҙары; ә Рәсәй империяһы тип аталмыш ике башлы ҡоҙғон иһә юлбаҫарлыҡ-ҡомһоҙлоҡтоң сиген уҙып киткәйне. Ҡоҙғон ҡылығы бер булды: бөтә сараларҙы егеп, башҡорттоң тоҡомон ҡороторға, үҙен гүргә тығып, еренә хужа булырға.

1917 йылда хөрриәт иғлан ителгәндән һуң да үҙгәрмәне хәл; киреһенсә, башҡорт ерҙәрен көпә-көндөҙ хөрриәт исеменән юлбаҫарҙарса тартып алыу, башҡортто һуңғы ҡарыш еренән мәхрүм ҡылып һәләк итеү сәйәсәте уғата көсәйҙе генә. Үлемесле шул шарттарҙа, һыуға батып барыусы бахырйән һаламға йәбешкәндәй, 1919 йылда ҡыҙыл байраҡлы Рәсәй Шуралар Йөмһүриәтенә, йәғни Совет Рәсәйенә, өмөтләнеп күҙ төбәгәндер милли уҙамандарыбыҙ, сөнки ҡыҙыл хакимиәт ил шаулатып «Милләттәрҙең үҙ билдәләнешкә хоҡуғы»н иғлан ҡылды, ә үҙен иһә «халыҡтар төрмәһе Рәсәй»ҙең көллө иҙелгән милләттәрен азатлыҡҡа сығарыусы һәм яҡлаусы тип атаны бит... Һәр хәлдә, элекке аҡ уҡалы хөлләһен ҡыҙыл-бурҙатлыға алмаштырғанынан һуң да империя — империя килеш ҡалғанлығын бабаларыбыҙ үтәнән-үтә күреп-белеп торһалар ҙа, хөрриәт ҡапҡалы киләсәгебеҙҙе яҡшыға юрарға тырышҡандарҙыр, моғайын: өмөтһөҙ — шайтан, тиҙәр бит. Автономия алған көндәрҙәге Башҡорт Хөкүмәтенең халҡыбыҙға «Өндәмә»һенән ана шуны аңларға мөмкин...

Башҡортостан тупрағына талпандай ҡаҙалған колонизаторҙар Башҡортостан автономияһының ҡан дошманына әүерелеп, башҡорттарға ҡаршы ҡайҙа — ҡораллы фетнә, ҡайҙа — яла яғыу ойошторалар; үҙҙәрен — Советтарҙың терәге, автономия алған башҡорттарҙы — дошманы итеп күрһәтергә тырышалар. Мәскәүҙә лә шулар шаҡшылығына күҙ йоморға, ә гонаһтарын ярлыҡарға тырышыусылар етерлек була, сөнки, бөйөк инҡилап булһа ла, империясылыҡ сәйәсәте һис үлмәй — уғата мәкерлерәк, аҫтыртыныраҡ төҫ ала. Шуға күрә лә Башҡорт Хөкүмәте һәм Рәсәй Үҙәк Хөкүмәте араһында киләсәктә ҡотолғоһоҙ ҡаршылыҡтарҙы алданыраҡ иҫкәртергә, мөмкин тиклем булдырмаҫҡа йә йомшартырға тырышып, ил тотҡаһы уҙамандарыбыҙ 1919 йылда Үҙәк Совет Хакимиәтенә ифрат мөһим Белдереү яҙып тапшыра («В Центральный Исполнительный Комитет СФС Республики»), уның шул урыҫ телендәге төп нөсхәһен шул көйөнсә уҡып сығыу һәр кемгә лә килешер...

Башҡортостан, башҡорт ере, башҡорт халҡы бер-береһенән айырылғыһыҙ икәнлеген, шул тоташлыҡты өҙөргә быуаттар буйына ниндәй ҡара көстәрҙең көсәнгәнлеген аҙ һүҙ менән бөтә тарихи тулылығында асып һала был документ; яҙылыуына етмеш биш йыл үткәндән һуң да ул үҙенең бер хәрефенең дә әһәмиәтен юғалтмай, иҫкермәй һәм киләсәктә лә шул көйөнсә ҡаласаҡ, белгестәргә бик ҡиммәтле сығанаҡ, киң ҡатламға дәреслек һымаҡ буласаҡ. Хәҙер ҙә башҡорт ерҙәренә тирә-яҡтан ҡомһоҙ ҡулдар һуҙылғанда, уны сәлдереү өсөн империяла мәкерле сәйәси уйындар барғанда шуларҙың ысын асылын аңлау, тыуған тупрағын һәм үҙен ҡурсалау өсөн һәр башҡорт был аманаттан файҙалы һабаҡ аласаҡ тип һанайым. Бөгөнгө бәләләребеҙҙең, бер бөгөн генә түгел, ә бынан етмеш биш йыл һәм унан да элегерәк башыбыҙға төшөрөлөүен беләбеҙ. Батша хөкүмәте төптө рәсми рәүештә — закондар сығарып талата башҡорт ерҙәрен, шуның юридик кәкерсәктәргә эленгән, ябай-ялпы абайламаҫтай йәшерен механизмы булдырыла, бер туҡтауһыҙ бойомға ашырыла. «Башҡорттоң ере күп ул» тигән колонизаторҙар уйҙырмаһы ла документта статистик мәғлүмәт менән фашлана: шул 1919 йылда башҡорттоң йән башына ни бары бер ярым дисәтинә ер (һөрөргә яраҡһыҙ тау-урман менән бергә) тура килгән. Дәүләт сәйәсәтенә әүерелмеш ерһеҙләндереү һөҙөмтәһендә башҡорт халҡы ҡырылып бөтөүгә бара (йән иҫәбе күҙгә күренеп кәмей). Алдан күрә белеүсәнлек шул тиклем көслө: РСФСР-ҙы ҡайһылай итеп ысын-ғәҙел федерация яһау тәҡдиме лә бар был документта, был иһә буласаҡ СССР Конституцияһынан да, һуңғы замандағы атаҡлы «Сахаров Конституцияһы»нан да камилыраҡ Төп Ҡанундың нигеҙе булырҙай тәҡдим.

1993 йылдың 24 декабрендә президентлы Башҡортостан Республикаһының Конституцияһы (Төп Ҡануны) ҡабул ҡылынды — Башҡорт милли хәрәкәттәренең иң мөһим теләк-талаптарының байтағы иҫәпкә алынды унда (тимәк, күп йыллыҡ сәйәси көрәшебеҙ елгә османы)...

 

Тормошобоҙҙағы ошо мөһим сәйәси яңырыштар, әлбиттә, рухи-мәҙәни йәшәйешебеҙҙе лә үҙгәртте, яңыртты. Ҙур педагог һәм ғалим, мәктәп дәреслектәренең күренекле авторы Төхфәт ағай Аслаевтың ныҡышмалы үтенесе буйынса, ҡайһылыр синыф балаларының уҡыу китабына керетеү өсөн, 1995 йылдың 12 ғинуарында түбәндәге шиғырҙарымды ижад итеп бирҙем: