Materiał i metody

Badania rozwoju fizycznego prowadzono na Białorusi w latach 1996-1998. Badaniom poddano łącznie 16022 osób, w tym 7993 kobiety i 8039 mężczyzn (tab.1). W przedziale wieku 4-6 lat badano przedszkolaków, wieku 7-17 lat — uczniów szkół podstawowych i średnich, a w wieku 18- 21 lat — studentów. Ponadto, w badaniach uczestniczyli wolontariusze: pracownicy dużych przedsiębiorstw państwowych, nauczyciele, lekarze, gospodynie domowe i emeryci. Grupa osób biorących udział w badaniach była reprezentatywna. Uczestniczyli w nich proporcjonalnie mieszkańcy wszystkich regionów, tj. osoby mieszkające w stolicy, w miastach wojewódzkich i w wioskach.

Tabela 1. Liczba badanych osób z uwzględnieniem ich wieku, płci, wysokości i masy ciała oraz obwodu klatki piersiowej n = 16022

 

		Płeć
Wiek	Ilość	Kobiety	Mężczyźni
		Wysokość	Masa	OKP*	Wysokość	Masa	OKP*
	N
	N
	N
	N
	N
	N
	N
	N
	N
	N
	N
	N
	N
	N
19-21	N
20-29	N
30-39	N
40-49	N
50-59	N
60<	N

* Obwód klatki piersiowej

Badania prowadzono metodą generalizującą [20]. Pomiary wskaźników rozwoju fizycznego przeprowadził specjalnie przeszkolony pomocniczy personel medyczny zgodnie z zasadami przyjętymi w antropologii [14]. Zebrane wyniki opracowano statystycznie określając: średnie arytmetyczne, średnie odchylenia standardowe, współczynniki wariancji, medianę i modę. Sprawdzanie normalności rozkładów przeprowadzono przy pomocy testów: Kołmogorowa-Smirnowa, Lilieforsa, Shapiro-Wilka. Istotność różnic określano przy pomocy nieparametrycznego kryterium U-testu Manna-Whitney. W planowaniu i opracowaniu wyników uwzględniono zalecenia dotyczące metody badań wycinkowych (przekrojowych) [3]. Unormowany przyrost ustalano jako iloraz dzielenia rocznego przyrostu przez liczbę uzyskaną w wyniku dzielenia różnicy między maksymalną i minimalną wartością badanego wskaźnika na ilość określonych przedziałów wiekowych. Zgodnie z tymi zaleceniami [2, 17] przedział 4-17 lat równał się 1 rokowi, a 20-60 lat równy był 10 latom.

 

Wyniki

W wieku 4-6 lat wysokość ciała dziewcząt i chłopców nie różniła się (ryc.1). Masa ciała i obwód klatki piersiowej chłopców nieznacznie przewyższały wyniki dziewcząt (ryc.2-3). W wieku 8-10 lat chłopcy nieznacznie „wyprzedzali ”* dziewczęta w zakresie wszystkich badanych wskaźników rozwoju fizycznego. W 11 roku życia wysokość ciała dziewcząt i chłopców nie różniła się już (por. ryc.1), ale w pozostałych wskaźnikach chłopcy przewyższali dziewczęta. Pierwsze skrzyżowanie krzywych odzwierciedlających masę i wysokość ciała przypadło na 11 lat, a obwodu klatki piersiowej między 11 i 12 rokiem. Po 11 roku dziewczęta „wyprzedziły ” chłopców statystycznie istotnie we wszystkich wskaźnikach rozwoju fizycznego (p<.01-.001). W 13 roku życia nastąpiło wyrównanie się wyników chłopców i dziewcząt zakresie wysokości i masy ciała oraz obwodu klatki piersiowej. W wieku 14 lat chłopcy „wyprzedzili” dziewczęta w wysokości i masie ciała, a w wieku 15 lat również w zakresie obwodu klatki piersiowej (p<.0001). Później, u mężczyzn obserwowano stały wyższy poziom średni tych wskaźników.

Proces zwiększania się wysokości ciała u kobiet zakończył się wieku 16 lat, a u mężczyzn po 17 roku życia. Wzrost poziomu tej cechy w latach 18-21 u kobiet i mężczyzn (por.ryc.1) dotyczył studentów stanowiących elitarną grupę młodzieży i dlatego wyodrębniono ją.

U osób 60 letnich i starszych wysokość ciała stopniowo „zmniejszała się;”. U mężczyzn w wieku 60 lat i starszych wysokość ciała „zmniejszyła się” o 7-9 cm, a u kobiet o 7-8cm. W tym samym czasie masa ciała i obwód klatki piersiowej stale „zwiększały się”. Najwyższe wskaźniki masy ciała u mężczyzn obserwowano w wieku 40-49 lat (77,47 kg), natomiast u kobiet w wieku 50-59 lat (71,71 kg). Obwód klatki piersiowej u mężczyzn „zwiększał się” nawet po 60 roku życia osiągając 103cm. U kobiet najwyższy wskaźnik wystąpił w wieku 50-59 lat i osiągnął 99cm.

Obraz dymorfizmu płciowego uzupełniają wskaźniki unormowanego przyrostu badanych cech rozwoju fizycznego (ryc.4-6). Określają one względną (w stosunku do średniego przyrostu rocznego) szybkość zmian w zakresie uwzględnianych wskaźników w przedziale wieku 4-60 lat i starszych.

W zmianach unormowanego „przyrostu” wysokości ciała mężczyzn i kobiet można wydzielić dwie „fale” (fazy) (por.ryc.4). Pierwsza nich przepływała stosunkowo synchronicznie u dziewcząt i chłopców osiągając maksimum w wieku 7 lat. Druga przepływała asynchronicznie. U dziewcząt rozpoczynała się ona w wieku 8 lat i do 12 roku życia obserwowano proporcjonalny przyrost wysokości ciała. W absolutnych wartościach zwiększył się on od 4cm w 8 roku do 7cm w wieku 12 lat. Po czym, wielkość unormowanego przyrostu wysokości ciała „zmniejszała się” i zakończyła się w wieku 17 lat. U chłopców wielkość unormowanego przyrostu stabilizowała się i pozostawała niezmienna do 12 roku życia (por.ryc.4). W wieku 13 lat chłopcy wyprzedzali dziewczęta w zakresie tego wskaźnika i zachowywali wyższy poziom do 20 roku życia (ryc.4). Poczynając od grupy wiekowej 20-29-latków różnice unormowanego przyrostu znacznie zmniejszały się, jednak wielkość tego zróżnicowania mężczyzn i kobiet była niezmienna.

______________________

* Określeń dotyczących zmienności używamy umownie ze względu na przekrojowy charakter badań ujmując je w cudzysłów.

Zmiany unormowanego przyrostu masy ciała u kobiet i mężczyzn przebiegały w zróżnicowany sposób (ryc.5). U dziewcząt wielkość unormowanego przyrostu „zwiększała się” stopniowo osiągając maksimum w 12 roku życia. U chłopców wielkość tej cechy osiągnęła maksymalną wartość w wieku 15 lat. Absolutny jej „wzrost” obserwowano u dziewcząt i kobiet między 13 a 19 rokiem życia. Począwszy od 20-29 lat unormowany „przyrost” masy ciała u kobiet znacznie wyprzedzał analogiczny wskaźnik u mężczyzn i pozostał na wyższym poziomie do 50-59 lat włącznie. Po 60 roku życia unormowany „przyrost” masy ciała osiągnął wartość ujemną, co świadczy o jej stopniowym „zmniejszeniu się” w tym wieku.

Krzywe unormowanego przyrostu obwodu klatki piersiowej u kobiet były bardzo zbliżone do krzywych unormowanego „przyrostu” masy ciała (ryc.6-5), co świadczy o związku tych zmian w ciągu całego okresu, tj. od 4 do 60 roku życia i później. U mężczyzn związek ten był mniej wyraźny. W wieku 13-15, 19, (20-29), (40-49) obserwowano zmiany o różnej tendencji w unormowanym „przyroście” masy ciała i obwodu klatki piersiowej (por.ryc.5-6).

Omówienie wyników badań

„Zwiększanie się” wysokości ciała u chłopców i dziewcząt łączyło się z „przyrostem ” jego masy i obwodu klatki piersiowej. Proces ten przebiegał nierównomiernie u przedstawicieli tej samej płci i nie zawsze synchronicznie u kobiet oraz mężczyzn. U dziewcząt największe „zwiększenie” masy łączyło się z reguły z największym „przyrostem” wysokości ciała. Pierwszy szczyt „przyrostu” masy ciała obserwowano w wieku 7 lat i zbiegał się on ze szczytem „przyrostu” jego wysokości. Drugi szczyt „przyrostu” masy ciała u dziewczynek zbiegał się ze szczytem „przyrostu” jego wysokości w wieku 12 lat. U dorosłych kobiet „przyrost” masy ciała zmniejszał się wraz z wiekiem i nie łączył się ze „zmniejszeniem” jego wysokości.

U mężczyzn „zwiększanie” masy ciała ustało w wieku 60 lat. Przy czym, jednocześnie „zmniejszały się” wyniki wysokości co łączyło się ze zwiększeniem indeksu wzrostowo-wagowego. U dziewcząt wraz z wiekiem zmieniały się wskaźniki obwodu klatki piersiowej jednocześnie ze zmianami wysokości i masy ciała. U osobników płci męskiej stwierdzono nieco inną zależność wysokości, masy ciała i obwodu klatki piersiowej występującą wraz z wiekiem. W 7 roku życia pierwszy szczyt „przyrostu” masy ciała pokrył się ze szczytem „zwiększenia” jego wysokości; w wieku 10 lat — ze szczytem „zwiększenia” obwodu klatki piersiowej; a w 15 roku życia — z zakończeniem trzyletniego „wzrostowego” szczytu i z następnym z kolei największym od 4 lat szczytem „powiększenia” obwodu klatki piersiowej.

Obserwowana nierównomierność „zwiększenia” masy, wysokości ciała i obwodu klatki piersiowej związana była z procesem dojrzewania płciowego występującym nie jednocześnie u chłopców i dziewczynek. Proces synchronizacji „zwiększenia” wszystkich rozmiarów ciała można rozpatrywać jako genetycznie zaprogramowane skokowe przełączenie energetycznych zapasów organizmu związanej z jego przygotowaniem do wykonania przez człowieka funkcji reprodukcyjnej. Po osiągnięciu swego szczytu w wieku 12 lat względnie przyśpieszone tempo „zwiększenia” wysokości ciała u dziewczynek trwało do 14 roku życia, a masy i wysokości ciała do 15 roku. U chłopców względnie przyśpieszone zmiany wysokości ciała trwają do 15 roku, a masy ciała do 16 lat. Obwód klatki piersiowej „rozwijał się” w szybszym tempie w wieku 17 lat i starszym.

Obserwowane „zmiany” w zakresie wybranych cech morfologicznych w okresie 4-17 lat zachodziły przypuszczalnie głównie pod wpływem czynnika genetycznego określającego ich tempo. Analiza wyników wysokości ciała badanych osób różnych pokoleń wykazała, że dorośli tym wyraźniej ustępowali młodzieży im większa była między nimi różnica wieku. Objaśnić to można procesami trendu sekularnego zachodzącymi w ostatnich 65 latach i wpływającymi na absolutne wskaźniki wysokości ciała różnych pokoleń. Osoby urodzone w latach 30-50 były znacznie niższe niż współcześnie. Na zmianę wysokości ciała i innych cech morfologicznych prawdopodobnie wpływa nie tylko czynnik genetyczny, ale też inne. Na przykład, zmiana uwarunkowań socjalnych i ekonomicznych, ich współzależność z czynnikiem genetycznym i in. Skutkiem tych powiązań są epokowe zmiany zachodzące w rozwoju fizycznym. Zaobserwowane tendencje świadczą o zróżnicowanym poziomie i chronologii „zmian” dotyczących wysokości, masy ciała i obwodu klatki piersiowej kobiet oraz mężczyzn.

Wnioski

U osób dorosłych w uwzględnionych przedziałach wieku ustalono nierównomierność i asynchroniczność przebiegu „zmian” w zakresie wysokości i masy ciała. U kobiet i mężczyzn obserwowano wyraźne zróżnicowanie przebiegu tego procesu, które można objaśnić dymorfizmem płciowym. Statystycznie istotne różnice ustalono między wynikami różnych grup wiekowych badanych osób, które w połączeniu z jakościowymi charakterystykami stanowią uzasadnioną podstawę do opracowania norm, poziomów i regresywnych skal dla oceny rozwoju fizycznego odrębnych dla poszczególnych grup wiekowych.

 

Piśmiennictwo

1. Charzewski J., Przewęda R. (1988): Niektóre społeczne uwarunkowania rozwoju fizycznego i sprawności polskich dzieci. [W:] Rozwój sprawności i wydolności fizycznej dzieci i młodzieży (raporty z badań pod red. S. Pilicza). Z warsztatów badawczych AWF, Warszawa.

2. Eurofit Handbook for EUROFIT Tests of Physical Education, (1988):, ROMA, p.72.

3. Exercise and Sport (1973-1975): Science Reviews, New York: Academy Press.

4. Fomin S.K. (2000) Projawlenie techniko-takticzeskich diejstwij kwalifizirowannymi sportsmienami w łyżnych gonkach i biatlonie. „Teoria i Praktika Fiziczeskoj Kultury”, 6: 17-19.

5. Grimm Y. (1966): Grundriss der Konstitutionbiologie und Antropometrie, Berlin, s.291.

6. Gzowskij B.M., Nelga N.A., Krjaż W.N. (1978): Organizacja fiziczeskogo wospitania studentow. Minsk, Wyszejszaja szkoła, s.96.

7. Istiagina-Jelisejewa E.A. (2000): Żenskaja emansipacja kak faktor razwitija mieżdunarodnogo fizkulturno-sportiwnogo dwiżenia 1860-1920 (istoriczeskij aspiekt). „Teoria i Praktika Fiziczeskoj Kultury”, 6: 9-12.

8. Kim H.-S., Kwark C.G., Kim J.-T. (1997): Evolution of Behavioral Fitness in old male Population. Korean Journal of Sport Science, 9: 18-32.

9. Krjaż W.N., Witoszkina E.B., Borowskaja N.A. (1987): Gimnastika, ritm, płastika. Mn: Połymia, s.175.

10. Krjaż W.N., Krjaż Z.S. (1999): Gosudarstwiennyj fizkulturno-ozdorowitielnyj kompleks Respubliki Biełaruś (I-IV stupieni, wozrast 7-21 god). Programma mołodjożnogo fizkulturno-sportiwnogo dwiżenia „Olimpijskije nadeżdy Biełarusi” – Minsk: Ministierstwo Sporta i Turizma Respubliki Bielaruś, Ministierstwo Obrazowania Respubliki Bielaruś, 3-76.

11. Krjaż W.N., Krjaż Z.S. (1999): Obrazowatielnyj standard. Obszczeje sriednieje obrazowanie. Fiziczeskaja kultura (Obszczeje sriednieje obrazowanie. Jestiestwienno-matiematiczeskije i tiechnołogiczeskije discipliny, fiziczeskaja kultura). Rukowodjaszczije dokumenty Riespibliki Bielaruś (obrazowatielnyje standarty). Minsk, Minobrazowania RB, 309-361.

12. Krjaż W.N., Krjaż Z.S., Owczarow W.S. i drugije (1999): Fiziczeskaja kultura (diesiatibalnaja sistema ocenki znanij, umienij i nawykow uczaszczichsia obszczeobrazowatielnoj szkoły: instruktiwno-mietodiczeskije materiały). M.: Minobrazowania, NIO, 116-143.

13. Łubyszewa L.I., Socha C. (1999): Żenszczina i sport: mozgowoj szturm uczonych. „Teoria i Praktika Fiziczeskoj Kultury”, 6: 2-3.

14. Martirosow E.T. (1982): Mietody issledowania w sportiwnoj antropologii. Moskwa: Fizkultura i Sport. s.199.

15. Nelga N.A., Gużałowskij A.A., Karpiłowa N.L., Rennel O.G. (1973): Materiały massowogo issledowania fiziczeskogo razwitija i fiziczeskoj podgotowlennosti uczaszczichsja obszczeobrazowatielnych szkoł BSSR, Minsk, s.76.

16. Nikitiuk W.A. (1978): Faktory rosta i morfo-funkcjonalnogo sozriewania organizma. Moskwa: s.148.

17. Oja P., Tuxworth B. (ed.) (1999): Eurofit for adults. Assesment of Health-related Fitness. Tampere, Finland, p.119.

18. Przewęda R., Trześniowski R. (1996): Sprawność fizyczna polskiej młodzieży w świetle badań z roku 1989. Warszawa, AWF, s.122.

19. Sadowski J. (1999): Połowoj dimorfizm i indiwidualnyje osobiennosti razwitija koordinacjonnych sposobnostiej wysokokwalificirowannych sportsmienow wostocznych jedinoborstw. „Teoria i Praktika Fiziczeskoj Kultury”, 8: 59-62.

20. Salnikowa G.P. (1968): Fiziczeskoje razwitie szkolnikow. M.: Proswieszczenie, s.158.

21. Socha S., Socha T. (1999): Połowoj dimorfizm w teorii i praktikie sowriemiennogo sporta. „Teoria i Praktika Fiziczeskoj Kultury”, 6: 4-7.

22. Starosta W. (1995): Sport dla kobiety czy kobieta dla sportu? [W:] Problemy dymorfizmu płciowego w sporcie (Red. S. Socha). AWF Katowice - PTNKF, Katowice, 9-17.

23. Starosta W. (1999): Obosnowano li dielenie widow sporta na mużskije i żenskije? „Teoria i Praktika Fiziczeskoj Kultury”, 8: 55-58.

24. Starosta W. (1999): Kobieta a sport wyczynowy (wyniki badań, opinie, refleksje). Medycyna Sportowa, 10: 3-13.

25. Szachlina L.G. (1999): Problemy połowogo dimorfizma w sporcie wyższych dostiżenij. „Teoria i Praktika Fiziczeskoj Kultury”, 6: 51-55.

26. Trześniowski R. (1990): Rozwój fizyczny i sprawność fizyczna młodzieży szkolnej w Polsce. Z warsztatów badawczych AWF, Warszawa, AWF, s.117.

27. Wychowanie fizyczne w Polsce (1992): Z warsztatów badawczych (Kier. T. Ulatowski, Red. Naukowa R. Przewęda), Warszawa, s.176.

28. Ziółkowska E. (1999): Dinamika izmienienij morfologiczeskich pokazatielej polskoj mołodioży. Aspekty dimorfizma. „Teoria i Praktika Fiziczeskoj Kultury”, 6: 10-19.

 

 

Кряж, В.Н. Физкультурные потребности, мотивы и ценности учащихся 11-х классов в контексте использования физической культуры нацией/В.Н. Кряж, В.Н. Старченко, А.П. Дядищева, А.П. Хоровец, М.В. Медведькова//Научное обоснование физического воспитания, спортивной тренировки и подготовки кадров по физической культуре, спорту и туризму: Материалы XI Международной научной сессии по итогам НИР за 2009 год, Минск. 15-16 апреля 2010 г.: Молодежь – науке / редкол.: М.Е. Кобринский (гл. ред.) [и др.]. – Минск: БГУФК, 2010. – С. 211-214.