Тақырып 8. Өсіңкілік( динамикалық ) қатарларЛекция 11. Сің кілік қ атарлар: мә ні жә не маң ызы Қ оғ амдық қ ұ былыстар мен процестер ә рқ ашанда даму ү стінде болады, сол себептен ә рдайым ө згеріп отырады. Сондық тан статистиканың алдына қ ойғ ан басты міндеттерінің бірі қ оғ амдағ ы қ ұ былыстар мен пройестердің уақ ытқ а сә йкес ө згеруін зерттеп анық тау. Ол ө сің кілік қ атарлардың кө рсеткіштеріне талдау жасау арқ ылы жү зеге асады. Ө сің кілік қ атарлар деп статистикалық кө рсеткіштердің, яғ ни қ ұ былыстардың, процестердің уақ ытқ а қ арай ө згеруін сипаттайтын сандық мә ндердің тізбегін айтады. Осы кө рсеткіштер арқ ылы қ оғ ам ө міріндегі қ ұ былыстардың даму, ө згеру процесін талдауғ а, санауғ а жә не оның негізінде қ орытынды жасауғ а, басқ арушылық шешімдер қ абылдауғ а болады. Ө сің кілік қ атарлар негізгі екі бө ліктен (графадан) тұ рады. Біріншісі – қ атардың дә рижесі, екіншісі – уақ ыт кө рсеткіші, белгісі. Қ оғ амдық қ ұ былыстар мен процестердің шамасын, мө лшерін сипаттайтын кө рсеткіштің белгілі бір уақ ыттағ ы ә рбір сандық мә нін қ атардың дә режесі деп атайды.[37]
Сің кілік қ атарлардың тү рлері Қ ұ былыстар мен процестер болып ө ткен уақ ытының мерзіміне қ арай, ө сің кілік қ атарлар бір мезгілді жә не уақ ыт аралық ты болып екі тү рге бө лінеді. Бір мезгілді ө сің кілік қ атардың нақ ты сандық шамалары қ ұ былыстың белгілі бір сә ттегі, яғ ни тә уліктің, айдың, жылдың басында немесе аяғ ында болғ ан жағ дайын сипаттайды. Уақ ыт аралық ты ө сің кілік қ атарлар деп қ ұ былыс мө лшерінің белгілі бір уақ ыт (тә улік, ай, тоқ сан жә не жыл) ішінде қ андай шамаа болғ анын сипттайтын кө рсеткіштерді айтады. Уақ ыт аралық та ө сің кілік қ атардың кө рсеткіштерін бір-біріне қ осып, ұ зақ уақ ыт аралығ ындағ ы қ орытынды кө рсеткіштерді есептеуге болады, оны статистикада «жинақ талғ ан жиынтық» деп атайды. Ө сің кілік қ атарлар уақ ыт мерзіміне жә не онда кө рсетілген кө рсеткіштерге байланысты толық жә не толық емес болып екіге бқ лінеді. Егер ө сің кілік қ атардың кө рсеткіштері уақ ыт мерзіміне қ арай ә р тү рлі аралық та берілсе, яғ ни ә р тү рлі уақ ыт мө лшері арқ ылы сипатталатын болса, онда оны толық емес ө сің кілік қ атарлар деп атайды. Ө сің кілік қ атарлар нақ ты қ атынасты жә не орташа шамалар болып ү шке бө лінеді. Нақ ты шамалар ө сің кілік қ атардың дә режесі ретінде ә рбір уақ ыт мерзіміне байланысты оның қ алай ө згергендігін кө рсетеді. Қ атысты шамалар ө сің кілік қ атарлар екі уақ ыттың нақ ты шамаларын бір-бірімен салыстыру арқ ылы пайда болады, яғ ни ә леуметтік экономикалық қ ұ былыстардың уақ ытқ а қ арай ө згеруін сипаттайтын сандар тізбегін айқ ындайды. Ал осы ө су, кему қ арқ ыны ретінде процентпен ө лшенеді. Орташа шамалы ө сің кілік қ атарлар деп қ оғ амдық қ ұ былыстармен процестердің белгілі бір белгісі бойынша уақ ыт мө лшеріне қ арай сандық кө рсеткіштерінің орташа ө згеруін сипаттауды айтады.
|
