Анықтаудағы шеңбер
Бұ л бұ ркемеленген қ ателік, ө з кезегінде анық талатын ұ ғ ымның ө зі анық таушы ұ ғ ым арқ ылы ашылады. Сондық тан бұ л қ ателікті бірден байқ ау оң айғ а тү спейді. Мысалы қ ұ қ ық тың «бұ л — қ ү қ ық тық тә ртіпті сақ тау жә не ақ тау міндетіне ие нормалар жү йесі». Ал қ ұ қ ық тық тә ртіп дегеніміз не? Оның ө зі қ ұ қ ық арқ ылы анық талады. Яғ ни «шең бер» шығ ады. 3. Анық тау тек қ ана терістеуші пайымдау болмауы керек. «Кит — балық емес» деп айта отырып, біз, ә рине, бұ л нә рселер белгілерінің бірі «балық тар класына жатпайды» дегенді береміз. Бұ л — теріс белгі. Ал осы нә рсенің мә нін ашатын оң белгілерді кө рсетпейді. Демек, анық тама ө зінің негізгі қ ызметі мен мақ сатын орындай алмады. 4. Анық тау анық та тү сінікті болуы тиіс. Бұ л ереже анық тайтын ұ ғ ымда нә рсенің мә нін ашатын баршағ а белгілі сө здерді пайдалануды қ атаң сақ тау талабын білдіреді. Мұ нда метафора, бейнелік салыстырулар т.б. болмауы тиіс. Бұ л ережені сақ тамау нә тижесінде тү рлі қ ателіктер туады: Белгісіз арқ ылы анық тау немесе басқ аша айтқ анда «х-ті у арқ ылы анық тау». Мысалы, «Футуризм — XX ғ асыр басындағ ы декаденттік тү рлерінің бірі», бұ л анық тау ұ ғ ымның мазмұ нын кезкелген адам ү шін ашып тұ рғ ан жоқ, ө йткені «декаденттік» деген ұ ғ ымның ө зі анық тама беруді талап етеді. («Тү йе — шө л кемесі», «Арыстан — аң дар патшасы»). Сондай-ақ, нә рсенің мә нді емес белгілерін тү рлік ерекшелігі ретінде кө рсету осы ереженің сақ талмауына ә келеді («Бауыр — салмағ ы 1, 5 кг жуық, ірі орган»). Кө мескі анық тау. Анық таудың басқ а амалдары. Анық талатын жә не анық таушы ұ ғ ымдар арасында тең дік жоқ анық тауларды кө мескі (анық емес) деп атайды. Кейбір ұ ғ ымдарғ а тектү рлік анық таулар беруге болмайды. Ең алдымен, бұ л соншалық ты кең ү ғ ымдар болып табылатын философиялық категориялар болғ андық тан, оларғ а жақ ынырақ тек те жоқ. Бұ л жағ дайда нә рсенің ө зінің қ арама-қ арсы қ атынасы немесе басқ аша айтқ анда салыстырмалы анық тау формасы қ олданылады («Кездейсоқ тық — қ ажеттілік кө рінуінің бір формасы»). Контекстуалды анық тау. Кезкелген мө тін ү зіндісі, бізге қ ажет ұ ғ ымдар кездесетінконтекстер нә рсенің кө мескі анық тауы болып табылады. Контекст ұ ғ ымды басқ алармен байланыстыра отырып, сонысымен оның жанама мазмұ нын анық тайды. Контексте сө з «жанды» болып келеді жә не ол ө зінше дербес ө мір сү реді. Кү нделікті ө мірде біз кездесетін анық таулардың барлығ ы дерлік контекстуалды болып келеді. Остенсивті анық таулар (кө рсету). Нұ сқ ау жолымен анық тауды осылай атайды (латынның озіегкіо — «кө рсетемін» деген сө зінен шық қ ан). Мысалы, сендерге бір қ ұ ралды алғ аш рет кө рсетіп: «Бұ л — компьютер» деп айтса, оны сіздер бұ дан ә рі қ арай солай қ абылдайсыздар. Кө рнекті анық тау да контекстуалды анық тау сияқ ты ө зінің кейде толық аяқ талмағ андығ ымен ерекшеленеді. Оларда жалқ ылық, даралық жалпымен бірігіп кеткен. Бұ ғ ан да мысал келтірейік, ноутбукты кө ріп, сіздер алдың ғ ы мысалдан соң да оның компьютер екенін бірден біле қ оймайсыздар ғ ой. Себебі, олардың екеуі де электронды есептегіш техника болғ анымен сырт кө ріністеріне қ арап, туыстық тарын бірден байқ ау мү мкін емес. Алайда тек кө рнекті анық тау ғ ана сө зді нә рселермен байланыстырады. Кө мескі анық таудың алуан тү рінің тағ ы бірі — аксиоматикалық анық таулар. Олар бізге математика, физика, т.с.с. нақ ты ғ ылымдарда жиі кездеседі Оның қ ағ идалық ерекшелігі, аксиоматикалық контекст қ атаң шектеулі жә не тіркелген болып келеді. Онда жалпы ештең е жоқ, тек ең қ ажетті нә рсе ғ ана бар. Анық таушы термин анық талушы ұ ғ ымның мағ ынасын беруде қ олданылса, ол индуктивтік анық тау деп аталады. Анық тауғ а ұ қ сас, қ андай да бір мө лшерде сол функцияларды атқ аратын ә р тү рлі тә сілдер бар, бірақ оларды анық таумен шатастыруғ а жө не оларғ а жоғ арыда қ арастырғ ан ережелерді қ олдануғ а болмайды. Оларғ а: Суреттеу. Нә рсенің бірқ атар белгілерін оны басқ алардан, оғ ан ұ қ сас нә рселерден ажырату мақ сатында, оны бірден ө згелерден бө лектеп, мә нді жә не мә нсіз белгілерін санаудан тұ рады. Мысалы, қ ылмыскердің сырт бейнесін, қ ылмыс қ ұ рбанын, іс-ә рекеттің ө зін, жалпы қ андай да бір істің жайын суреттеу. Бір нә рсенің басқ а нә рселермен ұ қ састығ ы немесе ө згеше қ атынасы салыстыру сә тінде танылады. Мысалы, «ұ йымдасқ ан қ ылмыс қ оғ амғ а қ арсы партизандық соғ ыс сияқ ты». Сипаттама. Нә рсенің қ андай да бір қ атынаста тек неғ ү рлым маң ызды жә не мә нді кейбір белгілерінің ерекшеленіп кө рсетілуі. Мысалы, оқ у орнынан алғ ан мінездеме жә не т.б. Айыру — нә рсенің оғ ан ұ қ сас басқ а нә рселерден ерекшелігін ажырату. «Мінезсіз адам — адам емес, ол жансыз нә рсе». Анық таудың жоғ арыда қ арастырылғ ан тә сілдерден ерекшелік белгілері сол, онда нә рсенің жалпы мә нді белгілері кө рсетіледі, олардың ә рқ айсысы жеке-жеке аса қ ажет, ал барлығ ын бірге алғ анда нә рселерді басқ а ұ сақ нә рселерден ажырату ү шін жеткілікті болады.
|
