Осымша әдебиеттер. 1.Уёмов А.И. Основы практической логики с задачами и упражнениями.- Одесса, 20101. Уёмов А.И. Основы практической логики с задачами и упражнениями.- Одесса, 2010. – 388 с. – С.82-106. 1. Логика заң ы тү сінігі. Логика заң дары — бұ л тек ө зінің логикалық формасының арқ асында, ягни оларды қ ұ райтын пайымдаулар байланысының негізінде ғ ана ақ иқ ат болатын пайымдаулар. Логика заң ы — қ ұ рылғ ан кестенің барлық жолдарында «ақ иқ ат» мә нін қ абылдайтын кү рделі пайымдау. Басқ аша айтсақ, бұ л тепе-тең — ақ иқ ат формуласы. Ал бұ л, логика заң ы жә не логикалық ақ иқ ат пайымдау ұ ғ ымдарының тең мағ ыналас екендігін білдіреді. Міне, логика заң дарына XX ғ асырдың классикалық логикасы осындай тұ рғ ыдан қ арайды. Заң дар — бұ л осы немесе басқ а ғ ылымдағ ы қ алыптасқ ан теорияның негізгі ақ иқ аты. Кезкелген ғ ылымдағ ыдай, логиканың ө з заң дары бар, ол айрық ша заң дар. Олар, бір жағ ынан, ойлаудың негізгі қ асиеттерін бейнелейтіндіктен ғ ылым заң дарына, басқ а жағ ынан, дұ рыс ойлауғ а қ ойылатын негізгі талаптарды қ ұ райтындығ ымен қ ұ қ ық немесе адамгершілік заң дарына ұ қ сайды. Логикалық заң дарғ а қ ойылатын ойлау талаптары қ андай? Олар: 1. Қ айшылық сыздық;. 2. Бірізділік. 3. Анық тылық;. 4. Негізділік. 1. Қ айшылық сыздық;. Ойлаудың қ айшылық сыздық қ асиетіне кейде қ айшылық заң ы немесе қ айшылық қ а тыйым заң ы аталатын қ айшылық сыздық заң ы сә йкес келеді. Қ айшылық ойдың нә рсесіне бір мезгілде кейбір белгінің жә не оны терістеудің таң ылуында болып табылады. Егер біздің пайымдауларғ а берген анық тамамызды еске алсақ, онда біз қ айшылық бір пайымдау бір мезгілде жә не бірдей қ атынаста қ ұ пталғ ан немесе терістелген кезде пайда болады деп айта аламыз. Бір мезеттік қ ұ птау конъюкцияның «жә не» логикалық жалғ аулығ ының кө мегімен беріледі. Ешқ андай пайымдау жә не оны терістеу бір мезетте жә не бірдей қ атынаста ақ иқ ат бола алмайды. Қ айшылық сыздық заң ының формуласы: А жә не А емес дегеніміз дұ рыс емес деп оқ ылады. Классикалық логикада тө мендегідей тү рдегі пайымдау логикалық заң болады: (А˅ ˥ А) → В. Ол ортағ асырдағ ы философ логик есімімен Дунс Скот заң ы деп аталғ ан. Мұ нда еріксіз пайымдау В ретінде бола алады, бұ л формуланы сө збен: қ айшылық тан не болса сол шығ ады деп айтуғ а болады. Осы формула қ айшылық ты қ абылдаудың неге пайдалы екенін тү сіндіреді. Қ айшылық тың қ олайсыздық сезімі — адамның білімділігі мен мә дениетінің маң ызды кө рсеткіші. Белгілі ізкесуші Мегрэ ө зіне-ө зі, тергеушіге зиялы білімді адамдармен байланысқ ан жең іл болады деп пайымдайды. Ө зінің мазмұ ндауында қ айшылық жіберіп алғ ан бү л адамдар ө зінің айтқ анының кү дік туғ ызып тұ рғ анын тү сініп, ө здерін-ө здері оң ай ұ стап беретіндей жаң а ө тірік қ ұ растырады. Ал қ арапайым білімсіз адам қ айшылық жіберіп алып, оның мә нін тү сінбегендіктен, еш нә рсе ойлап қ оспай, ө з дегенінде айнымай тү ра береді. Сондық тан тергеушіге оның жалғ андығ ын дә лелдеу қ иынғ а тү седі дейді. Кө біне анекдот, мақ ал-мә телдер қ айшылық сезіміне қ ұ рылады. Тө мең дегі келтірілген мысалдардың кейбірінің ә зілдік рең і сіздерге таныс болар: «Ұ рлағ ам жоқ, жай алдым». «Жақ қ ам жоқ, ө ртедім». «Ол ө лген жоқ, оны ажал ә кетті» жә не т.б. Халық тық мә дениетте мұ ндай мақ ал-мә телдердің кездесуі қ айшылық тың қ олайсыздық сезімінің бү гінгі кү нге дейін біздің ортамызда жү ргенін кө рсетеді. Логика ғ ылым ретінде бұ л заң ды дә л формада кө рсетеді жә не логика мә дениетін игерумен бірге негіздеп, оның саналы қ олдану дағ дысын қ алыптастырады. Қ айшылық сыздық заң ы формуласының ақ иқ аттық кестесі:
Осылайша біз қ айшылық сыздық заң ы оны қ ұ райтын пайымдауларының кезкелген мә нінде ақ иқ ат пайымдау арқ ылы кө рсетілетініне кө з жеткіземіз. Ал бұ л оның XX ғ асырда классикалық логика қ абылдауына сә йкес логикалық заң ды кө рсететінін білдіреді. 2. Бірізділік. Бізге адамның бірізді болуы керектігін жиі ескертеді. Шынында, егер сен қ андай болмасын бір пікірді, тезисті, идеологияны қ абылдасаң, онда сен оларды ө згертуге ө зің де жеткілікті негіздер туғ анғ а дейін ұ стауың тиіс. Ә рі ол ө згеріс туралы басқ аларғ а естіртіп хабарлауың керек. Логикалық тепе-тең дік заң ы ойлаудың бірізділігінің негізі болып табылады. Пікірдің аягына дейін ә рбір ой турақ ты болып қ алуы тиіс. Тепе-тең дік заң ы ұ ғ ымғ а қ атысты, осы пікірде пайдаланылатын ұ ғ ым ө зінің мазмұ ны мен кө лемі бойынша турақ ты болуын талап етеді. Ұ ғ ымның негізгі мазмұ ны оның анық тамасы арқ ылы беріледі. Сондық тан тепе-тең дік заң ының талаптарына: а) пайдаланатын ұ ғ ымды анық тау талабы; ә) пікір барысында ұ ғ ымның осы анық тамасын ғ ана ү стану кіреді. Ұ ғ ым кө лемі — бұ л ұ ғ ымда ойланатын нә рселердің жиыны. Сондық тан тепе-тең дік заң ына орай, біз бү кіл талқ ылау бойы бір ғ ана нә рселер жиынын ойда тұ туымыз қ ажет. Талқ ыланып жатқ ан ұ ғ ым кө лемінің тұ рақ тылығ ын сақ тау талабы біз қ андай да бір себептермен бү л ұ ғ ымды анық тай алмағ ан жағ дайда іске қ осылады. Біріншіден, жалпы барлық ұ ғ ымдарды анық тау мү мкін бола бермейді. Екіншіден, талқ ылауда пайдаланатын кө п ұ ғ ымдар ү шін айқ ын анық тамалар беру орасан зор іс ә рі қ иынғ а соғ ады. Сол себептен оларды интуициялық жолмен пайдалануғ а тура келеді. Тек осы ұ ғ ым кө леміне қ андай нө рселер кіретініне ө зің е нақ ты есеп беріп, талқ ылау бойы сол нә рселер жиынын ө згеріссіз қ алдыруғ а тырысуың керек. Мысалы, «Барлық адамдарда қ ылмысқ а бейімділік бар» пайымдауын талқ ылай келе, біз адам дегеннің кім екенін анық тамай-ақ қ оюымызғ а болатыны айқ ын. Бірақ біз мұ нда осы тезисті айтқ анда не айтқ ымыз келгенін нақ ты білуіміз қ ажет. Яғ ни, біз адам ұ ғ ымы кө леміне кімдерді енгізетінімізді нақ тылауымыз керек: а) һ оmо sаріепs тү рінің барлық ө кілдерін; б) ересектер мен жасө спірімдерді; в) Будданы жә не Иисус Христосты, Мү хаммед (ғ.с.) пайғ амбарды. Егер біз осы тізімде келтірілгендерді қ абылдасақ, онда барлық талқ ылау бойы пайдаланатын ұ ғ ым кө лемін ө згертпеуіміз тиіс. Ө йткені бекерлеуге жауап бергенде бү л жерде мен Будданы немесе алты айлық баланы ескермеген едім демең із. Ой ө з кө лемі бойынша талқ ылау бойы тіркелген болуы тиіс. Ал енді тепе-тең дік заң ының пайымдауларғ а қ атысты ә рекетін қ арастырайық. Пайымдау логикалық формасы жә не ақ иқ ат мә ндерімен екі сипатқ а ие. Сондық тан, тепе-тең дік заң ы пайымдаудың осы сипаттамаларына таратылады. Қ арапайым пайымдаулардың саны мен сапасы олардың логикалық формасы болып есептеледі. Ал, кү рделі пайымдаулардың логикалық формасын қ арап-йым пайымдауларды ө зара байланыстыратын жалғ аулық тар сипаттайды. Сондық тан тепе-тең дік заң ы қ арапайым пайымдауларғ а қ атысты: Қ абылданғ ан пайымдаудың саны мен сапасы талқ ылау барысы бойына ө згеріссіз қ алуы тиіс, — дейді. Мысалы, егер сіз «Барлық адамдар қ ылмыстық бейімділікке ие» деген пайымдауды дә лелдейтін болсаң ыз, онда бү кіл дә лелдеу бойы осы пайымдауды айтылғ ан формасында ұ стануың ыз қ ажет. Ә рі дә лелдеу ү шін «Адамдардың бә рі (мағ ан белгілі) қ ылмыстық бейімділікке ие» деп негізделген пайымдауды беруге тырыспаң ыз. Бұ л — тепе-тең дік заң ының бұ зылуы болады. Сондық тан тезистің алмастырылуы деп аталатын логикалық қ ателік шығ ады. Ендеше, кү рделі пайымдауларғ а қ атысты тепе-тең дік заң ы тө мендегідей болады: Қ абылданғ ан пайымдаулардагы логикалық байланыстар талқ ылау барысы бойы тү рақ ты болуы тиіс. Мысалы, «Реформа мен экономикалық қ ү лдырау ә рқ ашан қ атар жү реді» дегенді қ ү птасаң ыз, онда айқ ын логикалық тү рде ол: «Экономикалық қ ұ лдырау болғ анда ғ ана реформа болады» деген тең мағ ыналы пайымдауды білдіреді. Ал бұ л тезисті сынағ аннан соң, сіз «Егер реформа болса, онда экономикалық қ ұ лдырау да бой кө рсетеді» дегенді айтқ ым келген еді демең із. Ә рине, сізге бірінші пайымдауғ а қ арағ анда екіншісін дә лелдеу ә лдеқ айда жең ілірек. Бірақ та, шын мә нінде ол пайымдаулар ө зара тең мағ ыналы емес қ ой. Мү нда да логикалық тепе-тең дік заң ының бұ зылуы жә не тезистің алмастырылуы атты логикалық қ ателік. Осылайша біз тепе-тең дік заң ының таластарда этикалық нормалар мен сенімдер тұ рақ тылыгының негізі болып табылатынын кө реміз. Ол дегеніміз адам ө мір бойы бір ғ ана кө зқ арасты ұ стануы тиіс немесе жалпы дамуды терістейді дегенді білдірмейді. Егер сен қ андай да бір ойды қ абылдасаң немесе оны дә лелдеуге уә де берсең, онда талқ ылау бойы сол оймен ғ ана ә рекет етуің тиіс. Егер бұ л ой қ андай да бір негізбен осы формада сен ү шін қ олайсыз болса, онда бұ л туралы ашық айтып, жаң а ойғ а негізделген жаң а талқ ылау баста. Егер тепе-тең дік заң ы сақ талмаса жә не бір ойды алғ ашқ ы ойғ а қ андай да бір дә режеде ұ қ сасына қ арай еріксіз немесе ә дейі алмастыру болса, онда біз «дорбадағ ы мысық» жағ дайына ұ рынамыз. Аристотель «Метафизикада» бір мә нге ие болмау - бұ л дегенің із ешқ андай мә ннің болмауы, егер тіптті сө здің белгілі мә ні болмаса, оң да бір-бірімізбен, шындығ ында ө з-ө зімен де пікірлесу, таласудың бар мү мкіншілігі жоғ алғ аның, - деп жазғ ан. XX ғ асырдың классикалық логикасында тепе-тең дік заң ы ә детте қ ысқ а формуламен беріледі: А→ А Бұ л формулалар: «Егер А, онда А» жә не «А А-ғ а эквивалентті» деп оқ ылады. А → А 3. Анық тылық. Ойлау барысында тек сол бір нә рсе туралы ө зара бірін-бірі жоқ қ а шығ аратын пайымдаулар жиі пайда болады. Ойлаудың анық тылығ ы, ә детте балама деп аталатын ө зара бірін-бірі жоқ қ а шығ аратын мү мкіндіктер жиынынан ә рбір сә тте біреуш ғ ана таң дап, оны ақ иқ ат деп санауымызды немесе ақ иқ аттық қ а тексеруімізді талап етеді. Ойдың анық тылығ ы бізден осы баламалардың бірің таң дауды жә не талқ ылау бойы соны ғ ана ұ стануды талап етеді. Ә рі бізге бұ л ә рекет бір қ атынаста — адамгершілікті, басқ асында — адамгершілікке немқ ұ райлы (немесе адамгершілігі жоқ) деп есептеуге тыйым салады. Дә стү рлі логика ойдың бұ л анық тылығ ын екі пайымдау арасындағ ы оның мұ раттанғ ан ең соң ғ ы жағ дайына — таң дауғ а ә келеді, қ айшылық қ атынастағ ы осындай ойдың анық тылығ ы қ асиетіне Ү ШІНШІСІ ЖОҚ ЗАҢ Ы сә йкес келеді:
|
