Осымша әдебиеттер

1. Уёмов А.И. Основы практической логики с задачами и упражнениями.- Одесса, 2010. – 388 с. – С.82-106.

 

1. Дә лелдеу тү сінігі.

Ойлау ү дерісін жү зеге асырудың негізгі формасының басқ а бір тү рі — дә лелдеу. Ол ө зінің қ ұ рылымы кү рделілігімен ерекшеленеді. Дә лелдеу — бұ л кейбір пайымдаулардың ақ иқ аттығ ын оны ақ иқ ат ретінде қ абылдайтын басқ а пайымдаудан шыгару жолына негізделген пайымдау.

Жеке алынғ ан ой тұ жырымы сияқ ты дә лелдеу де қ ұ рама тұ жырымдалғ ан білім алуғ а бағ ытталғ ан. Бірақ, егер ой тұ жырымының қ ызметі бә рінен бұ рын жаң а білімді шығ ару болса, онда дә лелдеудегі ауырлық кү ші білімнің сол не басқ аның ақ иқ аттығ ын немесе жалгандығ ын анық тауғ а ауыстырылады. Міне, сол себептен дә лелдеу сенімді қ алыптастырудың маң ызды қ ұ ралы деп есептеледі. Яғ ни, сол немесе басқ а білімдердің дұ рыстығ ына сенімділікке қ ол жеткізеді.

Кезкелген ғ ылымның міндеті — тек қ ана ақ иқ атты ашу мен жариялау ғ ана емес, оларды дә лелдеу де. Ғ ылым дегеніміз — ә рекеттің сол немесе басқ а саласы туралы шашыраң қ ы мә ліметтердің қ осындысы емес қ ой. Ол білімдердің мейлінше қ алыпты жү йесі. Онда барлық элементтер ө зара байланысты, бір-біріне тә уелді, бір-бірімен шартталғ ан болады. Егер, ол оның басқ а ақ иқ ат қ ағ идаларынан оқ шауланбай, олармен байланысты, солардан шық қ ан, солармен негізделген болса, сонда ғ ана сол не басқ а да қ ағ идалар ғ ылым арсеналына табиғ и енуі мү мкін.

2. Дә лелдеу кұ рылымы.

Кезкелген дә лелдеу қ ұ рылымы оның нақ ты мазмұ нынан тә уелсіз, ғ ылыми жә не тү рлі практикалық ә рекеттің қ ай саласында болмасын бірдей болады. Ол басты екі элементтен: тезис жене дә йектерден (негіздерден) тү рады. Олар ө зара тек ө здеріне ғ ана тә н логикалық байланыста (демонстрация, дә лелдеу формасы немесе амалы) болады:

бірінші — не дә лелденеді;

екінші — немен дә лелденеді;

ү шінші — қ алай, қ андай тү рде дә лелденеді.

Тезис — ақ иқ аттығ ы негізделетін пайымдау.

Егер пайымдаулар анық емес жә не дә лелдеуді қ ажетсінсе, онда олардың сан алуан тү рі тезис ретінде пайдаланылады. Ғ ылымда — бұ л теориялық немесе практикалық мә нді тү рлі ғ ылыми қ ағ идалар. Математикалық дә лелдеуде дә лелденетін теорема тезис болады. Бір ғ ылымда дә лелденген тезис басқ а ғ ылымда да дә лелдемей-ақ ақ иқ ат ретінде қ абылданады.

Тезис тү рінің бірі болжам (грекше — негіз, болжам) туралы біз ә зірше қ ысқ аша тоқ талып, келесі тарауда кең ірек айтамыз. Дә лелдеу негізі (немесе аргументі, дә йектері) — бұ л тезис негізделетін пайымдау.

Атқ аратын рө лдеріне қ арай дә лелдеуде олардың ө зі кө бінесе кү нделікті тә жірибеде жө не ғ ылымда дә лелдеулер деп аталады. Ал заң теориясы мен сот тә жірибесінде ол тіпті арнайы термин. Азаматтық процессуалдық кодексінде «Дә лелдеу» деген айрық ша бап бар, онда сот процесің де пайдаланылатын дә йектер қ арастырылады. Сондай-ақ «заң и негіздер» деген термин де кең інен қ олданылады.

Негіздердің (дә йектердің) ә р алуан тү рлері бар: деректер, анық тамалар, аксиомалар мен постулаттар, бұ рынырақ дә лелденген қ ағ идалар.

Жағ дайлардың кө пшілігінде дә лелдеу белгілі, тексерілген, нанымды (немесе кө з жеткізілген), ақ иқ аттығ ына кү мә н жоқ деректерге негізделеді. Ә детте айтатындай, деректер — қ ың ыр зат. Логикалық қ атынаста бұ л олардың кезкелген сө зден артық сендіретін зор таң ушы кү шке ие екенін білдіреді. Ол сө зсіз дә лелденетін зат. Қ ұ қ ық саласында «заң и фактілер» деген арнайы термин жиі қ олданылады. Онымен нақ ты қ ұ қ ық тық қ атынасты тудыруғ а не тоқ татуғ а негіз болатын, заң да алдын ала қ арастырылғ ан жағ дайлар тү сініледі. Ол оқ иғ а немесе ә рекет болуы мү мкін — дү ниеге келу немесе ө лім, некеге отыру жә не т.с.с. Осындай деректер заң сыз ә рекет етуде кінә лілерді заң и жауапкершілікке тартуғ а толық негіз болады.

Заң герлер сондай-ақ «даусыз фактілер» туралы жиі айтады. Оларғ а азаматтық дауда екі жақ тың дауының негізі болмайтын, бірақ іске қ атысты жағ дайлар жатады. Мысалы, бір жақ бір нә рсені дә лелдейді, ал екінші жақ бұ л жағ дайды мойындайды. Егер екі жақ ү шін даусыз жағ дай сотқ а кү дік тудырса, ол оны басқ а қ осымша дә лелдер кө мегімен тексере алады. Сот тә жірибесінде дерекке ү лкен мә н беріледі. Сонымен азаматтық іс бойынша кезкелген деректі мә ліметтер дә лелдеу бола алады. Белгілі заң мен сот жағ дайлардың бар немесе жоқ тығ ын, екі жақ тың негіздеген талаптары мен қ арсылығ ын жә не істің дұ рыс қ аралуы ү шін мә нді басқ а да жағ дайларды анық тайды.

Осы мә ліметтер келесі қ ұ ралдармен: екі жақ тың жә не ү шінші адамның тү сініктемесімен, куә герлердің маглұ маттарымен, жазбаша айғ ақ ты дә лелдеулермен жә не сарапшы қ орытындысымен анық талады. Криминалистикада арнайы тә сілдер, ә дістер мен жинау қ ұ ралдарының, жазып алу, соттық дә лелдеуді зерттеу мен пайдаланудың тұ тас жү йесі жасалады. Ә ділдікті жү зеге асыруда заң ды бұ зу арқ ылы алынғ ан дә лелдеулерге жол берілмейтінін атап айту маң ызды.

Деректен бө лек, басқ а ә мбебапты қ ұ рал ретінде дә лелдеу ү дерісінде анық тама қ олданылады. Егер деректер мен анық тамалар шын мә нінде барлық ғ ылымдарда негіз ретінде пайдаланылса, онда кейбір ғ ылымдарда осы тұ рғ ыда аксиомалар мен постулаттар да қ олданылады. Жеке жағ дайда ол математика, механика, теориялық физикағ а қ атысты.

Дә лелдеу негіздері қ атарында бұ рынырақ дә лелденген қ ағ идалар айрық ша орын алады. Олар алуан тү рлі болуы мү мкін. Олардың арасында ғ ылым заң дары аса ерекше мә нге ие

болады. Дә лелдеу негізінің сан алуандығ ы осылай кө рініс береді. Нақ ты жағ дайларда кө біне олар жеке емес, тү рлі ү йлесімділікте азды-кө пті қ алыпты біріге немесе жү йе қ ү ра кездеседі.

Дә лелдеулерді осылай не басқ а ретпен қ олдану ү дерісінің ө зі дә йектеме деп аталады. Ә рине, уә ждердің орналасуы мен топталуы алдынала анық талғ ан болуы мү мкін емес. Мұ ның бә рі қ арастырып отырғ ан сұ рақ тың мә ніне байланысты болады. Ең жалпы ереже мұ нда дә лелдеудің басы мен аяғ ында неғ ұ рлым салмақ ты, ал ортасында азды-кө пті ә лсіз уә ждермен қ арулануғ а келіп тіреледі.

Тезис пен негіз арасындағ ы байланыс қ атаң, бірмә нді емес, жылжымалы, қ озғ алмалы екенін атап ө тудің маң ызы зор. Бір ғ ана тезисті тү рлі негіз кө мегімен дә лелдеуге болады. Ал бір ғ ана негізді бірнеше тү рлі тезистерді дә лелдеуге пайдалануғ а болады. Айтылғ андардан дә лелдеу элементтерін тезиске, негізге бө лу белгілі мағ ынада салыстырмалы, шартты деген тұ жырым жасауғ а тура келеді. Бір қ атынаста тезис болатын нә рсе басқ а қ атынаста негіз болады. Ә сіресе бұ л геометрияда кө рнекі тү рде кө рінеді. Қ азір ғ ана дә лелденген теорема (тезис) ары қ арай жаң а теореманы дә лелдеуде негіз ретінде пайдаланылады.

Дә лелдеу амалы (немесе формасы). Тезис пен дә йектің болуы дә лелдеу қ олымызда дегенді білдірмейді.

Дә лелдеу іске асуы ү шін негіздер мен одан шық қ ан тұ жырымдардың бірізді логикалық байланысы талап етіледі. Оның нә тижесінде тезистің ақ иқ аттығ ы немесе жалғ андығ ы қ ажеттілікпен мойындалады.

Дә лелдеудің формасы (немесе амалы) дегеніміз оның логикалық тү рде болып салдарлар қ атынасының табылуы.Форма доказательства- логический способ обоснования тезиса при помощи аргументов. Демонстрация — бұ л дә йектер мен тезис арасындағ ы логикалық байланыс. «Айтылғ андардан мынадай тұ жырым жасауғ а болады», «Мазмү ндау нақ тылап кө рсетуге жол береді», ««Дә лелдеу қ ажеті де осы еді» жә не т.б. сө йлемдер дә лелдеуге тә н тілдік қ ұ рал болып қ ызмет жасайды.

Егер тезис функциясын немесе дә лелдеу негізін пайымдау орындаса, онда дә лелдеу амалы қ ызметін — ой тұ жырымы атқ арады. Дә лелдеу — бұ л анық талғ ан тү рде орналасқ ан ой тұ жырымдарының жү йесі. Олардың ішінде соң ғ ы тұ жырым ролін тезис атқ арады.

«Риторика» ең бегінде Аристотель: «Барлық шешендер мысалдар келтіру немесе энтимемалар қ ұ ру арқ ылы ө з дә лелдерін баяндайды», — дейді.

Энтимемалар — бұ л қ ысқ артылғ ан ой тұ жырымы. Оның тә сілдері — индукция жә не аналогия екенін ескере отырып, демонстрацияның ү ш тү рін ажыратып кө рсетуге болады. Олар:

1) дедуктивті;

2) индуктивті;

3) традуктивті (аналогия бойынша).

Егер оның алғ ышарттарынан олардың ақ иқ ат болуын талап етсе, онда барлық қ арастырғ ан ой тұ жырымының тү рлері демонстрацияның сә йкес тү рлеріне айналады

3.Дә лелдеу тү рлері. Мазмұ ны бойынша дә лелдеулер алуан тү рлі жә не ә р ғ ылымда ә р тү рлі сипатқ а ие болады. Дә лелдеу тү рлерін бө луге негіз боп қ аланатын белгінің сипатына байланысты дә лелдеу мақ сатын, дә лелдеу амалын жә не т.б. кө рсетуге болады. Оларды тә жірибеде тиімді пайдалану ү шін бү лар бізге ө те қ ажет нә рселер.

Егер дә лелдеудің мә ніне ү ң ілсек, онда дә лелдеу — тезистің ақ иқ аттығ ын немесе оның жалғ андыгын негіздеу мақ саттарын кө здейтінін оң ай байқ ауғ а болады. Осы мақ саттарғ а сә йкес дә лелдеудің ең алдымен екі тү рі: ө зіндік дә лелдеу мен бекерлеу белгілі болады.

Сө зді ө зіндік мағ ынасында дә лелдеу. Ол кейде мақ ұ лдау деп те аталады. Онымен тезис ақ иқ аттығ ының негізделуі тү сініледі. Ғ ылымдағ ы жө не кү нделікті тә жірибедегі дә лелдеулер осындай сипатта болады.

Қ ылмыстық сот ісін жү ргізуде тезистің ақ иқ аттығ ын дә лелдеуге айыпталушының кінә сін негіздеу мысал бола алады. Мә ніне қ арай, ол бү кіл сот процесінің басты тезисі деп есептеледі.

Бекерлеу. Бұ л — тезистің жалғ андығ ын ақ иқ ат уә ж кө мегімен негіздеу. Ақ иқ атты іздеу, салқ ын қ анды ә рі тегіс ү деріс емес. Ақ иқ ат жағ дайларды бекіту кебіне оларғ а қ айшы келетін жалғ ан пайымдаулармен — адасушылық, жоқ қ а нанушылық, ескішілдікпен қ айнағ ан кұ ресте ө теді.

Бекерлеу алуан тү рлі форманы қ абылдауы мү мкін. Тезисті бекерлеу аргументті (дә йектерді, негіздерді) сынау, негіз бен тезис арасында байланыстың жоқ тығ ын негіздеу болуы мү мкін. Яғ ни, демонстрацияның негізсіздігін айқ ындау.

Бекерлеудің кө пжақ ты сипатта болуы да сирек емес: ол дә лелдеудің бірден барлық компоненттеріне қ атысты бола алады.

Сот ү дерісінде айыпкердің кінә сіз екенін дә лелдеу бекерлеуге мысал болады. Осы мысалда ә сіресе дә лелдеуді растау мен бекерлеуге белудің салыстырмалылығ ы айқ ын кө рінеді.

Бұ рынырақ кінә сіздік презумпциясы — бұ л деректің нанымдылығ ын оғ ан керісінше жағ дай дә лелденгенге дейін мойындау деп айтқ анбыз. Сондық тан, кінә лілік дә лелі — бү л кінә лі еместігін бекерлеу болып табылады.

Мұ нда қ арастырылғ ан бө лек-бө лек нө рселер, атап айтқ анда, дә лелдеу мен бекерлеу ө зара шырмалып кетеді; ойлау практикасында кө біне бір тезистің ақ иқ аттығ ын негіздеу басқ асының жалғ андығ ын негіздеумен қ атар немесе керісінше болып жү реді.

Дә лелдеудің негіздері туралы жоғ арыда сез қ озғ ағ анда, біз даусыз деректер туралы айтып ө ткенбіз. Сот тә жірибесінде «даулы пункт» деп аталатын ұ ғ ым да кең пайдаланылады. Бұ л — бір жағ ынан бекітілген жә не екінші жағ ынан терістелетін қ ағ ида. Осы даулы пунктті талқ ылау — дә лелдеу (растау) мен бекерлеудің бір мезгілде пайдаланылуына мысал бола алады.

Тура жә не жанама дә лелдеу. Дә лелдеу амалына қ арай оны тура жә не жанама дә лелдеу деп бө леді.

Тура дә лелдеу. Ол дә лелдері тезистің жалғ ан немесе ақ иқ ат екенін тура негіздейтін пікірді білдіреді. Мысалы, қ айтыс болғ ан адам денесінің ауыр жарақ аттануы, зақ ымдануы зорлық ө лімнің тура дә лелі болады.

Жанама дә лелдеу. Мұ ндағ ы дә лелдер қ андай да бір тезистің ақ иқ аттыгын басқ асының жалғ андығ ын негіздеу арқ ылы жанама негіздеумен ерекшеленеді.

Жанама дә лелдеу ә р тү рлі болады. Олар: апагогикалық жә не ажыратушы дә лелдеулер.

Апагогикалық дә лелдеу (грекше — басқ а жақ қ а ә кетуші, бұ рып кетуші), не қ арсымен дә лелдеу, мұ нда алдымен бастапқ ы тезиске қ айшы тезис дә лелдеуі қ абылданады да, тезис ә бден танытуғ а дейін жеткізіледі немесе қ айшылық сол не басқ а да ақ иқ аты анық талғ ан жә не осыдан соң ондай тезистің жалғ андығ ынан оғ ан қ айшы тезистің ақ иқ аттығ ы туралы тұ жырым жасалады.

Ажыратушы дә лелдеуде бірнеше мү мкін тезистерден жоқ қ а шығ ару ә дісімен тек біреуі ғ ана дә лелденеді. Мысалы, дә л осы қ ылмысты А не В немесе С (басқ а бірде-біреу емес) жасағ аны белгілі. Содан соң бірте-бірте осы қ ылмысты А-ның, В-ның да жасамағ аны дә лелденеді. Осылайша қ ылмысты С-ның жасағ аны дә лелденеді. Мұ нда барлық мү мкін варианттардың толық қ амтылуы маң ызды. Яғ ни, дизъюнкция «жабық», толық болуы керек.

Тура жө не жанама дә лелдеулер арасындағ ы айырмашылық та салыстырмалы: тура дә лелдеу жанамағ а, ал жанама — турағ а айнала алады.

Тү сініспеушілік тумас ү шін логикалық операция тү рлері ретінде тура жә не жанама дә лелдеулер заң тә жірибесінің негізі болатын тура жә не жанама дә лелдеулерден ерекшеленетініне кө ң іл бө лу керек. Соң ғ ы жағ дайда тура дә лелдеу — сол немесе ө зге деректі тура растайтындай болады. Жанама дә лелдеу оның кө мегімен басқ а дә лелдеулерді мақ ұ лдайды. Сондай-ақ, олар айғ ақ деп те аталады. Мысалы, дә л осы адамнан ұ рланғ ан зат шық ты. Яғ ни, бұ л, затты осы адам ұ рлады деп болжауғ а мү мкіндік беретін оғ ан қ арсы айғ ақ. Мұ ндай жанама дә лелдеулер тек басқ амен тіркес келгенде ғ ана айрық ша мә нге ие болады.

Кейде дә лелдеу тү рлерін дә лелдеу негізі сияқ ты тә жірибелі мә ліметтер рө лі бойынша да айырады. Мұ ндай байланыста тә жірибелі мә ліметтер деп тура ө згертуді талап етпейтін математикалық жә не осындай мә ліметтер азды-кө пті кең пайдаланылатын бірқ атар ғ ылымдарда эмпирикалық дә лелдеулерді мең зейді. Шындығ ында, бұ лар дә лелдеудің дербес тү рлері емес, бү ғ ан дейін біз айтқ ан дедукция мен индукцияны жү зеге асырудың тү рлі амалдары.

Дә лелдеу тү рлерін зерделеу тек теориялық қ ана емес, практикалық та мә нге ие. Ол сіздерге дә лелдеудің сол немесе басқ а тү рін жеке немесе тіркестіре неғ ұ рлым тиімді ә рі саналы пайдалануғ а, яғ ни оның ақ иқ аттығ ына ө здерің нің кө здерің жетіп, сосын басқ алардікін жеткізуге мү мкіндік береді.