Ой тұжырымының типологиясыҰ ғ ым мен пайымдауғ а қ арағ анда неғ ү рлым кұ рделі ойлау формасы болғ андық тан ой тұ жырымы ө зінің кө ріну формасы бойынша айтарлық тай бай. Ә рі мұ нда белгілі бір заң дылық та бар. Ой тұ жырымының сан алуан тү рлері бар. Олар: алғ ышарттарының санымен — бір, екі жә не одан да кө п; пайымдау типімен — қ арапайым немесе кұ рделі; пайымдау тү рімен — атрибутивтік не релятивтік; тұ жырымының ық тималдық дә режесімен — нанымды, ық тимал жә не т.с.с. болып болінеді. Тұ жырымындағ ы ойдың ү ш типін атауғ а болады - дедукция, индукция жә не традукция (немесе аналогия бойынша ой тұ жырымы). Дедукция дегеніміз (латында deducitio— шығ ару, қ орыту) — жалпы білімнен жалқ ығ а жылжитын ой тұ жырымы. Мысалы: Барлық адамғ а ө лім хақ. Сократ — адам. Сократқ а ө лім хақ. Индукция дегеніміз (латында іnductio — кіргізу, ә келу) — жалқ ы білімнен жалпығ а қ арай қ алыптасатың ой тұ жырымы. Мысалы, жинақ ведомостіне сіздердің топтың ә р студентінің қ ысқ ы сессияны тапсырғ ан нә тижесін жазып жә не барлық пә ндердің жақ сы бағ ағ а тапсырылғ анын кө здері кө рген деканат қ ызметкерлері «Барлық топ қ ысқ ы сессияны табысты аяқ тады» деген жалпы қ орытынды жасайды. Традукция дегеніміз (латында traductiо — аудару, ауыстыру, алмастыру) — алғ ышарттары да, қ орытындысы да жалпылық тың бірдей дә режесінде болатын ой тұ жырымы. Мысал келтірейік: «Жерде атмосфера, кү н мен тү ннің, жыл мезгілінің ауысуы бар сияқ ты, сондай-ақ тіршілік те бар. Жердегіге ұ қ сас Марста да атмосфера, кү н мен тү ннін, жыл мезгілінің ауысуы бар. Марста да тіршілік болуы мү мкін». Егер ой тұ жырымының осы типтерін теориялық -танымдық тұ рғ ыдан қ арастырсақ, онда біз дедуктивтік ой тұ жырымының білімді ө згерту қ ұ ралы екенін кө реміз. Ол алғ ышарттары ақ иқ ат болғ анда қ орытындының да ақ иқ аттығ ына кепілдік береді. Яғ ни, сенімді болып табылады. Дедуктивтік ой тұ жырымының сенімділігі ой тұ жырымын жасағ ан субъектінің білім кө лемін кең ейтпеуге негізделеді. Қ орытындыдағ ы ақ параттар алғ ышарттағ ы ақ параттардың тек аздағ ан бө лігін ғ ана қ ұ райды. Біз жоғ арыда келтірген мысалдардағ ы, Сократқ а ө лім хақ тығ ы туралы білім барлық адамдарғ а да ө лім хақ деген білімнен шығ ып тұ р жә не «Сократ — адам» дегенде де сол ой мең зеледі. Дедуктивтік ой тұ жырымының бұ л белгілерін XVII ғ асырдың ө зінде-ақ Френсис Бэкон мен Рене Декарт атап кө рсеткен. Олар индуктивтік ой тұ жырымдары туралы сындарын осы бақ ылауғ а негіздеген жә не осыдан барып Бэкон жаң а иң дуктивтік, ал Декарт конструктивтік логика қ ажет деп қ орытындылайды. Индукция мен традукция дедуктивті емес ой тұ жырымына жатады. Дедукцияғ а тә н сенімділік дедуктивті емес ой тұ жырымдарында жоқ. Бірақ бұ л — оның орнына олар басқ а бір артық шылық қ а ие шығ ар дегенді білдіреді. Олай болмағ анда, бізге сенімсіз ой тұ жырымдары не ү шін керек еді. Қ орытынды: Дедуктивті емес ой тұ жырымдары біздің білімдерімізді кең ейтеді. Міне, сол себептен олар ғ ылымда, шешең дік тә жірибеде жә не біздің кү нделікті ө мірімізде қ олданылады. №8 дә ріс: Қ арапайым кесімді силлогизм 1.Тура ой тұ жырымы.Айналдыру, Ауыстыру. Предикатқ а қ арсы қ ою. Субъектіге қ арсы қ ою S. 2. Логикалық квадрат бойынша ой тұ жырымы 3. Қ ұ рама ой тұ жырымы. Қ арапайым кесімді силлогизм Ә дістемілік нұ сқ ау: Мақ саты: Қ арапайым кесімді силлогизмнің мазмұ ның, қ алыптасуың қ арастыру Негізігі ұ ғ ымдары: тура ой тұ жырымы, қ ұ рама ой тұ жырымы, қ арапайым кесімді силлогизм, 1.Тура ой тұ жырымы дегеніміз — бұ л бір ғ ана алғ ышарттан, яғ ни бірден жасалатын ой тұ жырымы. Қ ұ рама ой тұ жырымы — бұ л бірнеше (екі не одан да кө п) алғ ышарттардан жасалатын ой тұ жырымы. Қ арапайым пайымдаулардан жасалғ ан тура ой тұ жырымы. Тура ой тұ жырымын ең алдымен атрибутивтік те, релятивтікте қ арапайым пайымдаулардан алуғ а болады. Атрибутивті пайымдауларғ а байланысты бұ ғ ан екі жолмен қ ол жеткізуге болады: пайымдауларды ө згерту арқ ылы; пайымдаулардың қ атынастары («логикалық квадратта») арқ ылы. Пайымдауларды ө згерту арқ ылы алынғ ан тура ой тұ жырымы. Пайымдауларды ө згерту, ауыстыру жә не айналдыру формасында ө теді. Ү йлестіру негізінде субъектіге жә не предикатқ а қ арсы қ ою мү мкін. Тура ой тұ жырымының жалпы ережесі: алғ ышартта таратылмағ ан терминді қ орытындыда да таратуғ а болмайды дейді. Айналдыру. «Барлық жақ сы нә рсе бізге оң ай келмейді» пайымдауын қ арастырайық. Тө мендегідей: «Ешбір жақ сы нә рсе бізге оң ай келген жоқ» деген пайымдау шығ атынын байқ ау қ иын емес. Осылайша біз айналдыру (латынша оbversiо) деп аталатын ой тұ жырымын жасадық. Айналдыру дегеніміз — бұ л кейбір кесімді пайымдауды сапасы бойынша предикатпен қ арама-қ арсы, бастапқ ы пайымдаудың предикатына қ айшылық та болатындай ө згертуден туратын ой тұ жырымы. Кесімді пайымдаудың барлық тү рін айналдыруғ а болады. Оларды жеке-жеке қ арастырайық. А: Бә рі ө згереді. ┴ Еш нә рсе ө згеріссіз қ алмайды. Е: Бірде-бір адам кемшіліксіз емес. ┴ Барлық адамдарда да кемшілік болады. I: Кейбір адамдар ә ділетті. ┴ Кейбір адамдар ә ділетті емес болмайды. О: Кейбір қ ұ жаттар жарамды болмайды. ┴ Кейбір қ ұ жаттар жарамсыз. Келтірілген мысалдар негізінде айналдырудың жалпы схемасын кө рсетуге болады: Барлық S деген Р. А Е -ге айналады. Бірде-бір S Р болмайды.
Бірде-бір S деген Р емес. Е А- ғ а айналады. Барлық S деген Р болады
Кейбір S деген Р. I О-ғ а айналады. Кейбір S деген Р болмайды.
Кейбір S деген Р емес. О І-ғ а айналады. Кейбір S деген Р болады. Осылайша айналдыруды орындау ү шін бастапқ ы пайымдауды тө мендегідей етіп: 1) бастапқ ы пайымдаудың жалғ аулығ ын сапасы бойынша қ арама-қ арсығ а ауыстыру (яғ ни «деген» — «деген емес» жә не керісінше); 2) бастапқ ы пайымдаудың предикатын оғ ан қ айшы ұ ғ ымғ а ауыстыру (яғ ни Р — Р емес немесе Р емес — Р-ғ а), ө згерту қ ажет. Айналдыру нә тижесінде біз бастапқ ы пайымдау субъектісінің бастапқ ы пайымдау предикатына қ айшы ұ ғ ымғ а қ атынасын анық таймыз. Сонымен қ атар қ ұ птаушы пайымдаулар терістеушіге айналады жә не керісінше болады. Ал нә тижесінде бастапқ ығ а эквивалентті пайымдау шығ ады. Ауыстыру. Латынша сопversiо ауыстыру деп аталатын, яғ ни субъекті мен предикаты орындарын ауыстыра алатын ой тұ жырымдарын анық тамайыша, ауыстыру деп аталады. Ауыстыру — бұ л кесімді пайымдауды субъект бастапқ ы пайымдаудың предикаты болатын, ал предикаты — бастапқ ы пайымдаудың субъекті болатын пайымдауғ а ө згертуден туратын ой тұ жырымы. «Барлық адвокаттар — заң герлер» пайымдауының логикалық салдары «Кейбір заң герлер — адвокаттар» пайымдауы болатынын болжау қ иын емес. Осылайша, сіздер мен біз жай ауыстыру жә не шектелген ауыстыру деп аталатын ауыстырудың екі тү рімен кездестік. Таза ауыстыру — бұ л бастапқ ы пайымдаудың санын ө згертпей ауыстыру. Жай ауыстыруғ а Е жә не I типіндегі пайымдаулар жатады. Сонымен қ атар Е Е-ге, ал I тағ ы да І-ғ а ө згереді. Мысал. Е: «Бірде-бір адам кемеліне жеткен емес» «Бірде-бір кемеліне жеткен тірі жан адам емес» деп Е- ге ө згереді. Бастапқ ы пайымдауды ауыстырып, біз «тірі жан» сө зін қ остық, бірақ та ө згерген ойғ а бұ дан еш нә рсе қ осылмайды. Ол тек ойдың тілдік кө рінісі аумағ ына жатады. Мысалы, I: «Кейбір заң герлер — сенаторлар» «Кейбір сенаторлар — заң герлер» деп І-ғ а ө згереді. Шектеулі ө згерту — бұ л бастапқ ы пайымдаудың санын ө згерте отырып ө згерту. Жалпық ұ птаушы пайымдауларғ а алынғ ан мысалдардан біз оларды тек шектеулі ө згерту мү мкін. Нә тижесінде жекеқ ұ птаушы пайымдаулар шығ ады. Дегенмен мұ ндай шектеулі ө згертуге жеке баса кө рсетілген пайымдаулар да сә йкес келеді. Оларда предикат субъектіге бағ ының қ ы қ атынаста, яғ ни кө лемі бойынша одан кіші болады. Сондық тан бұ л тү рде пайымдау тура солай аталғ анымен, ө згерту шектеулі емес, керісінше «кең ейтумен» болады. Мысалы, жекеқ ұ птаушы пайымдау «Кейбір заң герлер — тергеушілер» «Барлық тергеушілер — заң герлер» деген жалпық ұ птаушығ а ө згереді. Ал жекетерістеуші пайымдаулар ше? Мысалғ а, «Кейбір адамдар бай емес» пайымдауын алайық. Егер оны қ арапайым ө згертуге жеткізсек, онда «Кейбір байлар — адам емес» деген пайымдау шығ ады. Мұ ндай қ атаң тұ жырымғ а келетіндей біздің негізіміз жоқ. Сондық тан, жекетерістеуші пайымдаулар мұ лде ө згеріске ұ шырамайды деген қ орытындығ а келеміз. Неге жалпық ұ птаушы пайымдаулар шектеулі ө згеріске ұ шырайды, ал жекетерістеушілер мү лде ө згермейді? Бұ л сұ рақ қ а жауап беру ү шін жай ө згере салатын пайымдаулар типтерін қ арастырамыз. Е жә не I типіндегі пайымдаулардың екі термині де (Е- дегідей) таратылғ ан немесе (І-дағ ыдай) таратылмағ ан. Мұ нда терминдердің таратылуы мен таратылмауының қ атысы не? Егер термин пайымдаудың бү кіл кө лемінде алынса, онда ол таратылғ ан болып есептелетіні біздің есімізде. Егер бізде қ орытың дыда таратылғ ан, ал алғ ышартта таратылмағ ан термин пайда болса ой тұ жырымы бұ рыс болады. Онда біз алғ ышартта барлық кө лемде алынбағ ан терминді қ орытындыда барлық кө лемде алғ ан боламыз. Сондық тан алғ ышарттан қ орытындығ а ө туде ешқ андай негізсіз ақ парат қ осқ ан боламыз. Осыдан барып алғ ышарт ақ иқ ат болғ анда да, қ орытынды жалғ ан болып шығ ады. Міне, сондық тан тура қ орытындыда біз басында айтқ ан: «Алғ ышартта таратылмағ ан термин қ орытындыда да таратылмауы тиіс», — деген ереже бар. Е типті пайымдауда екі термині де таратылғ ан болғ андық тан, біз бұ л пайымдауды батыл ө згерте аламыз. Сол сияқ ты I пайымдауын да батыл ө згертуге болады. Ө йткені қ орытындысында бірде-бір термин таратылмағ ан. Енді жалпық ү птаушы пайымдауларды қ арастырайық. Онда ә детте субъект таратылғ ан, бірақ предикат таратылмағ ан. Ө згерту кезінде предикат пен субъект орындарын ауыстыратын болғ андық тан, біздің терминдер ережесі бойынша, қ орытындыда субъект таратылмағ ан болуы тиіс. Дегенмен жалпық ұ птаушы пайымдаудың субъекті таратылғ ан болып табылады. Бұ л жалпық ұ птаушы пайымдау мұ ндай ой тұ жырымының қ орытындысы бола алмайтынын білдіреді. Сонымен бірге жекеқ ұ птаушы пайымдауда екі термин де таратылмағ ан. Сондық тан жекеқ ұ птаушы қ орытындылы ой тү жырымы біздің ережені бұ за алмайды. Ал осы, жекеқ ұ птаушы пайымдау жалпық ұ птаушы пайымдаудан алынғ ан заң ды тұ жырымды қ ұ райтынын білдіреді. Енді жекетерістеуші пайымдауды қ арастырайық. Онда субъект таратылмағ ан, ал предикат тараты лғ ан. Бірақ егер біз тек субъект пен предикаттың орнын ауыстырсақ, онда S термині алғ ышартта таратылмағ ан, қ орытындыда таратылғ ан болады. Ал бұ л біздің ережені бұ зады. Сондық тан, біз жекетерістеуші пайымдауды жеке-терістеушіге ө згерте алмаймыз. Ө йткені онда пайымдау санын заң сыз кең ейту болар еді, ә рі біз оны қ ү пталатын пайымдауғ а айналдыра алмаймыз. Себебі, ол пайымдау санын заң сыз кең ейту болады. Соң дық тан, жекетерістеуші пайымдау мү лде ө згермейді. Предикатқ а қ арсы қ ою. Нә тижесінде субъект болып предикатқ а қ айшы келетін ұ гым, ал предикат болып — бастапқ ы пайымдау субъектісі болатын пайымдауды ө згерту предикатқ а қ арсы қ ою деп аталады. Предикатқ а қ арсы қ оюды екі тү рлі жолмен орындауғ а болады. Алдымен бастапқ ы пайымдауды айналдыруды, содан соң ө згертуді орындағ ан керек. Нә тижесінде біз предикатқ а қ арсы қ оюды аламыз. Мысалдар. А: «Барлық ө тірікшілер адамгершілігі жоқ адамдар болады». Айналдыру — «Бірде-бір ө тірікші адамгершілікті адам болмайды». Ауыстыру — «Бірде-бір адамгершілікті адам ө тірікші болмайды». Е: «Біздің топтың бірде-бір студенті шахмат ойнамайды». Айналдыру — «Біздің топтың барлық студенттері шахматшылар емес». Ауыстыру — «Барлық шахматшылар біздің топтың студенттері емес». О: «Кейбір куә герлер — есі дұ рыс еместер». Айналдыру — «Кейбір куә герлер — ессіздер». Ауыстыру — «Кейбір ессіздер — куә герлер болып есептеледі». I типті пайымдауды предикатқ а қ арсы қ ою мү мкін емес, ө йткені айналдыруда О типті пайымдау алынады, ал естерің ізде болса оларды ауыстыруғ а болмайды. Біздің предикатқ а қ арсы қ ою туралы мә ліметтерімізді тө мендегі кестемен кө рсетуге болады:
І-ды предикатқ а қ арсы қ оюғ а болмайды. Субъектіге қ арсы қ ою S. Ауыстырып, одан соң айналдыру жолымен пайымдауды ө згерту субъектіге қ арсы қ ою деп аталады. Яғ ни, тура ой тұ жырымының бұ л тү рі алдың ғ ы сияқ ты. Тек пайымдаулармен жү ргізілетін логикалық операциялардың ретімен ерекшеленеді. Егер «Барлық адвокаттар — заң герлер» пайымдауын алдымен «Кейбір заң герлер - адвокаттар» деп, ал енді осыны «Кейбір заң герлер адвокат еместер емес» (прокурорлар, судьялар жә не т.б. болса да) десек, онда субъектіге қ арсы қ оюды аламыз. Қ орытынды предикаты - «адвокат еместер» бастапқ ы пайымдаудың субъектісі — «адвокаттар» дегенге қ арсы қ ойылады. Логикалық операция мен тура ой тұ жырымының бұ лай аталуы осыдан барып шық қ ан. Субъектіге қ арсы қ ою кестесі мынадай
О- ны субъектіге қ арсы қ оюғ а болмайды. Ө йткені мұ нда бірінші операция ауыстыру, ал жекетерістеуші пайымдаулар ауыстырылмайды. 2.Логикалық квадрат бойынша ой тұ жырымы. Қ арапайым кесімді пайымдаулардан тұ жырымды пайымдаулар арасындағ ы қ атынастар кө мегімен де жасауғ а болады. Оларды берілген логикалық квадратта тө мендегідей етіп жіктеуге болады: 1) бағ ының қ ы қ атынас негізіндегі тұ жырымдар; 2) ішінара ү йлесімділік қ атынас негізіндегі тұ жырымдар; 3) қ айшылық қ атынас негізіндегі тұ жырымдар; 4) қ арама-қ арсы қ атынас негізіндегі тұ жырымдар. 1) Бағ ының қ ы қ атынас негізіндегі тұ жырымдар. Мұ нда тұ жырымның екі тү рі болуы мү мкін: а) жалпы пайымдаудың ақ иқ аттығ ынан жекеге қ арай ө рбитін; ә) жеке пайымдаудың жалғ андығ ынан жалпының жалғ андығ ына қ арай жылжитын. Жалпы пайымдау ақ иқ аттығ ынан жекенің ақ иқ аттығ ына ой тұ жырымдары: А-дан І-ғ а жә не Е-ден О-ғ а. Олар тө мендегідей тү рге ие: А┴ І, Е┴ 0 Мысалы, «Барлық адамдар адасуғ а ұ рымтал келеді» пайымдауынан «Кейбір адамдар адасуғ а ұ рымтал» пайымдауы шығ ады (А┴ I). «Бірде-бір адам періште емес» пайымдауынан «Кейбір адамдар періште емес» пайымдауы шығ ады (Е ┴ О). Жеке пайымдаудың жалғ андығ ынан жалпы пайымдаудың жалғ андығ ына ой тұ жырымы, бү лар І-дан А-ғ а жә не О-дан Е-ге. Егер терістеуді пайдалансақ, онда бұ л ой тұ жырымдары тө мендегідей болады: ˥ І┴ ˥ А, ˥ О┴ ˥ Е Мысалы, «Кейбір параллельдер қ иылысады» пайымдауының жалғ андығ ынан «Барлық параллельдер қ иылысады» пайымдауының жалғ андығ ы шығ ады (˥ І┴ ˥ А), «Кейбір адамдар ө зін-ө зі жетілдіруге қ абілетсіз» пайымдауының жалғ андығ ынан «Барлық адам ө зін қ ұ рбан етуге қ абілетсіз» (˥ О┴ ˥ Е) жалғ андығ ы шығ ады. 2) Ішінара ү йлесу қ атынасы негізіндегі тұ жырымдар. Бұ л I жә не О пайымдаулары арасындағ ы қ атынастар. Мұ нда тек жалғ андық тан ақ иқ аттық қ а апаратын тұ жырымдар болуы мү мкін. Ө йткені ол пайымдаулар бірге жалғ ан бола алмайды, бірақ бірге ақ иқ ат бола алады. Бұ лар: ˥ I ┴ О, ˥ О ┴ I. Мысалы, «Кейбір параллельдер қ иылысады» пайымдауының жалғ андығ ынан «Кейбір параллельдер қ иылыспайды» пайым-дауының ақ иқ аттығ ы шығ ады (˥ I ┴ О), «Кейбір судьялар заң герлер емес» пайымдауының жалғ андығ ынан «Кейбір судьялар — заң герлер» пайымдауының ақ иқ аттығ ы шығ ады ˥ О ┴ I). 3) Қ айшылық қ атынасы тұ жырымдары. Бұ л тұ жырымдар да екі топқ а бө лінеді: а) пайымдаулардың бірінің жалғ андығ ынан екіншісінің ақ иқ аттығ ына келетін тұ жырымдар; ә) пайымдаулардың бірінің ақ иқ аттығ ынан екіншісінің жалғ андығ ына отетін тұ жырымдар. Жалғ андық тан ақ иқ аттық қ а. Бұ л тұ жырымдар: ˥ А┴ О, ˥ О┴ А, ˥ Е┴ І, ˥ I┴ Е. Мысалы, «Барлық адамдарда қ ылмысқ а бейімділік болады» пайымдауының жалғ андығ ынан «Кейбір адамдарда қ ылмысқ а бейімділік болмайды» пайымдауының ақ иқ аттығ ы шығ ады (˥ А┴ О), «Бірде-бір адамда қ ылмысқ а бейімділік болмайды» пайымдауының жалғ андығ ынан «Кейбір адамдарда қ ылмысқ а бейімділік бар» пайымдауының ақ иқ аттығ ы шығ ады (˥ Е┴ І), «Кейбір параллельдер қ иылысады» пайымдауының жалғ андығ ынан «Бірде-бір параллель қ иылыспайды» пайымдауының ақ иқ аттығ ы шығ ады (˥ I┴ Е), «Кейбір судьялар заң герлер емес» пайымдауының жалғ андығ ынан «Барлық судьялар — заң гер-лер» пайымдауының ақ иқ аттығ ы шығ ады (˥ О┴ А). Ақ иқ аттық тан жалғ андық қ а. Бұ л тұ жырымдар: А┴ ˥ О, О┴ ˥ А, Е┴ ˥ І, І┴ ˥ Е. Мысалы, «Кейбір судьялар — заң герлер» пайымдауының ақ иқ аттығ ынан «Бірде-бір судья заң гер емес» пайымдауының жалғ андығ ы шығ ады (І┴ ˥ Е), «Бірде-бір ө тірікшіні мадақ тауғ а болмайды» пайымдауының ақ иқ аттығ ынан «Кейбір ө тірікшілерді мадақ тауғ а болады» пайымдауының жалғ андығ ы шығ ады (Е┴ ˥ І), «Кейбір студенттер стипендия алмайды» пайымдауының ақ иқ аттығ ынан «Барлық студенттер стипендия алады» пайымдауының жалғ андығ ы шығ ады (О┴ ˥ А). 4) Қ арама-қ арсы қ атынастар тұ жырымы. Мұ нда тек ақ иқ аттық тан жалғ андық қ а деген бір типті тұ жырымдар болуы мү мкін. Ө йткені қ арама-қ арсы қ атынастағ ы пайымдаулар бірге ақ иқ ат бола алмайды, ал жалғ ан болуы мү мкін. Бұ л тұ жырымдар: А ┴ ˥ Е, Е ┴ ˥ А. Мысалы, «Бірде-бір ө тірікшіні мадақ тауғ а болмайды» пайымдауының ақ иқ аттығ ынан «Барлық ө тірікшілерді мадақ тауғ а болады» пайымдауының жалғ андығ ы шығ ады (Е ┴ ˥ А), «Барлық судьялар — заң герлер» пайымдауының ақ иқ аттығ ынан «Бірде-бір судья — заң гер емес» пайымдауының жалғ андығ ы шығ ады (А ┴ ˥ Е). Тура ой тұ жырымдары тек қ ана атрибутивті емес, сондай-ақ релятивті пайымдаулардан да жасалуы мү мкін. Бү ғ ан х жә не у нә рселерінің арасындағ ы К қ атынасының сипаты логикалық негіз болады. Сонымен, егер «Ә йелдер ерлермен тең қ ұ қ ық ты» екені қ ұ пталса, онда «Ерлер ә йелдермен тең қ ұ қ ық ты» деп те қ орытуғ а болады. Егер «Ата заң дар еліміздің басқ а барлық заң дарынан жоғ ары» екені белгілі болса, онда «Еліміздің басқ а заң дары Ата заң дардан тө мен» деген сез. Тура ой тұ жырымдарына тек қ ана қ арапайым-атрибутивті жә не релятивті ғ ана емес, кү рделі пайымдаулар да алғ ышарт бола алады. Мысал ретінде шартты пайымдауды (импликация): «Егер ертең кү н ашық болса, онда біз орманғ а барамыз». Бұ дан: «Егер біз орманғ а бармасақ, онда кү ннің бұ лың ғ ыр болғ аны» деген қ орытынды жасауғ а болады. Тура ой тұ жырымын конъюнкциядан да жасауғ а болады. Егер «12 жә не 24 — жү п сандар» ақ иқ ат болса, онда: «24 жә не 12 — жү п сандар» деген қ орытынды да ақ иқ ат болады. Қ ұ рама ой тұ жырымы. Қ ұ рама ой тұ жырымы бірнеше (екі жө не одан да кө п) алғ ышарттардан тү рады. Қ ұ рама ой тұ жырымының да бірнеше тү рі болады. Олар қ арапайым пайымдаулардан жасалғ ан қ ұ рама ой тұ жырымы жә не кү рделі пайымдаулардан жасалғ ан қ ұ рама ой тұ жырымы деп ажыратылады. Қ арапайым пайымдаулардан тұ ратын қ ү рама ой тұ жырымы ө з кезегінде атрибутивтік пайымдаулар ой тұ жырымы жә не релятивті пайымдаулар ой тұ жырымы деп бө лінеді. Атрибутивтік пайымдаулар ой тұ жырымы алғ ышарттарының санына байланысты екі немесе одан да кө п — қ арапайым кесімді силлогизм жө не кү рделі (ол да кесімді) силлогизм деп бө лінеді. Қ арапайым кесімді силлогизм — бұ л алғ ышарттары мен қ орытындысы кесімді пайымдау болатын жанама дедуктивті ой тұ жырымы. Қ орытынды: Біздің ойлауымыз ү шін силлогизмдердің айрық ша маң ыздылығ ы силлогизмдер қ ұ ралғ ан кесімді пайымдаулар мә ртебесімен байланысты. Кесімді пайымдаулар ойды жоғ ары дең гейде анық жә не дә л қ ұ рауғ а, біздің ойымызғ а барынша анық форма беруге арналғ ан. Бұ л таластар мен пікірсайыстардағ ы тезистерге қ атысты. Егер таласта тезис кесімді пайымдау тү рінде қ ұ рылса, онда біздің қ олымызда кесімді пайымдауларды дұ рыс жә не тез қ ұ ратын логикалық қ ұ рал болуы тиіс. Бізге кесімді пайымдауларды дә лелдейтін жә не бекерлейтін амалдармен қ арулануғ а кө мектесетін мұ ндай қ ұ ралдарғ а кесімді силлогизмдер жатады. Яғ ни, олар жалпы таласта немесе пікірсайыста табысқ а жетуге кө мектеседі.
|
