Cурет. Миоглобиннің гемі

 

Сурет 9. Миоглобиннің моделі

 

Миоглобин цитоплазманың митохондрияғ а жақ ын жерінде кездеседі, ол гемоглобиннен оттегін тыныс алу ферменттеріне тасымалдайды. Миоглобин гемоглобинге қ арағ анда оттегімен жақ сы байланысқ ан. Сондық тан да суда жү ретін жануарлардың бұ лшық етінде миоглобин кө п болады. Адамдарда миоглобин қ андағ ы оксигемоглобинмен ә рекеттесіп, оксимиоглобин тү зеді. Шынық қ ан адамдардың бұ лшық етінде оксимиоглобиннің мө лшері кө п болады.

Миоглобин бұ лшық еттің арнайы белогы, сондық тан қ анның сары суында оның кездесуі бұ лшық еттің жарақ аттанғ андығ ын кө рсетеді. Миоглобинді анық таудың диагностикалық маң ызы зор. Миокард инфаркты кеселінің дамуының екінші сағ атында қ анда кө п мө лшерде миоглобин пайда болады. Сондық тан миоглобинді қ анда табу миокард инфаркты кеселін жылдам жә не дә л анық тауғ а мү мкіндік береді.

Гемоглобин. Гемоглобин ( Нb) молекуласы жай белок глобиннен жә не простетикалық топ тө рт гемнен қ ұ ралғ ан. Глобин белогы 4 мономерден: екі α -тізбектен (ә р бір тізбекте 141 амин қ ышқ ылының қ алдығ ы бар) жә не екі β -тізбектен (ә рбір тізбекте 146 амин қ ышқ ылының қ алдығ ы бар) қ ұ ралғ ан.

Гемоглобиннің молекулалық массасы 70000 Д.

Тү р ерекшелігі глобин белогының қ ұ рамына кіретін амин қ ышқ ылдарының сапасымен анық талады. Мысалы, адамның глобин белогында изолейцин амин қ ышқ ылы болмайды, ал басқ а жануарлардың глобинінің қ ұ рамында бұ л амин қ ышқ ылы кездеседі. Барлық жануарларда кездесетін гемоглобиннің гемінің қ ұ рылысы бірдей. Гемоглобиннің қ ұ рамына кіретін бө ліктері бір-біріне ә серін тигізеді. Глобин белогы суда нашар еритін, химиялық инертті гемді суда жақ сы еритін, оттегімен байланысатын белсенді гемге айналдырады.

Гем- қ ұ рамында темірі бар порфиннің туындысы. Порфиннің β -кө міртегінде орынбасушы радикалдар болса, ол порфирин деп аталады. Порфириндердің бір бірінен айырмашылығ ы орын басушы радикалдардың ерекшелігімен сипатталады. Гемде келесі орын басушы радикалдар бар: С₁, С₃, С₅, С₈ – метил топтары, С₂, С₄ – винил радикалдары, С₆, С₇ – пропион қ ышқ ылының қ алдығ ы. Осы аталғ ан радикалдар жалғ асса, онда протопорфирин деп аталады. Осы протопорфиринге темір (Fе²⁺) ионы қ осылса, гем тү зіледі. Темір екінші жә не тө ртінші пиррол сақ инасындағ ы азот атомымен ковалентті байланыс арқ ылы байланысады, ал бірінші жә не ү шінші сақ инадағ ы азот атомымен ковалентті емес (координациялық) байланыспен байланысқ ан (с. 10).

Гемдегі темір ионы полипептид тізбегімен олардың қ ұ рамындағ ы гистидиннің имидазол сақ инасындағ ы азот атомымен екі координациялық байланыспен байланысқ ан. Бұ л байланыстың біреуі тұ рақ ты, ал екіншісі гемоглобинге оттегі қ осылғ анда ү зіліп кетеді.

 

7. Фосфопротеидтер, жалпы сипаттама, қ асиеттері, ө кілдері.

Фосфопротеидтер – молекула қ ұ рамында жай белоктан жә не простетикалық топ - фосфор қ ышқ ылының қ алдық тарынан тұ ратын кү рделі белок. Фосфор қ ышқ ылы кү рделі эфирлік байланыспен гидроксил тобы бар амин қ ышқ ылдарына жалғ асады. Сернин, треонин, тирозин амин қ ышқ ылдарына бір немесе бірнеше фосфор қ ышқ ылдарының қ алдық тары қ осылуы мү мкін. Фосфопротеидтер, негізінен қ ышқ ыл, қ ұ нды белок, алмастырылмайтын амин қ ышқ ылдары мен фосфор қ ышқ ылдарының кө зі ретінде маң ызы зор. Сондық тан фосфопротеидтер дамып келе жатқ ан организм ү шін энергиялық, пластикалық материалдың кө зі, фосфолипидтердің синтезінге жұ мсалады. Фосфолипидтер жасушалық мембраналардың тү зілуіне қ ажет. Фосфопротеидтер фосфорлану жә не фосфорсыздану реакциялары ү шін фосфор қ ышқ ылының кө зі, ә рі осы процестер арқ ылы кейбір ферменттердің активтенеді жә не ингибирленуі жү реді. Фосфопротеидтер нуклеин қ ышқ ылыдарының синтезіне қ олданылады. Фосфопротеидтердің ө кілдеріне: сү ттің казеиногені, жұ мыртқ аның сары уызында кездесетін фосвитин жә не вителлин, балық уылдырығ ында кездесетін ихтуллин жатады. Осы белоктардың барлығ ы қ айнатқ анда ұ йымайды, суда ерімейтін қ ұ нды белоктар.

8.Металлопротеидтер, қ ұ рылысы, ө кілдері, маң ызы.

Металлопротеидтер – кү рделі белок, қ ұ рамына жай белок жә не металл кіреді. Металдар простетикалық топтың рө лін атқ арады. Атқ аратын рө ліне байланысты металлопротеидтердің арасындағ ы байланыстар берік жә не ә лсіз болады. Металлопротеидтердің қ ұ рамында кіретін металл топтарына байланысты: қ ұ рамында темірі бар металлопротеидтер, қ ұ рамында мыс атомы бар металлопротеидтер, мырыш атомдары бар металлопротеидтер жә не т.б. болып жіктеледі. Олар негізінен тасымалдаушы жә не қ ор жинаушы қ ызметтер атқ арады. Металлопротеидтер кейбір ферменттер мен витаминдердің қ ұ рамына кіреді.

Ө кілдеріне: трансферрин, ферритин, гемосидерин жатады. Трансферин қ ұ рамында темірдің мө лшері 0, 13% 3⁺-валентті темірі бар, тасымалдаушы қ ызмет атқ арады. Ферритин қ ұ рамында темірдің мө лшері 20% -ке дейін жетеді. Ол организмде темірді бауырда жә не кө к бауырда қ ор ретінде жинайды. Гемосидериннің қ ұ рамында темірден басқ а нуклеотидтер жә не кө мірсулар бар. Олардың рө лі анық талмағ ан. Бұ л белок бауыр жә не кө к бауырдың клеткаларында жиналады. Церрулоплазмин – бауырда тү зіледі, мысты тасымалдайды, оның қ оры ретінде қ ызмет атқ арады. Сонымен қ атар, бұ л белок ферменттік (ферроксидазанын) қ ызмет атқ арады. Қ ұ рамындағ ы Сu-фермент кератиндену процесіне қ атысады.

Қ ұ рамында мыс атомы бар белоктар – карбангидраза СО₂ тасымиалдайды; карбоксипептидаза – гидролаза класына жататын, полипептидтердің қ орытылуына қ атысатын белок.

9.Липопротеидтер, қ ұ рылымдық жә не тасымалдаушы, қ ұ рылысы.

Липопротеидтер – липид-белокты комплекстер, олардың қ ұ рамына ә р тү рлі липидтер кіреді. Атқ аратын қ ызметіне қ арай: қ ұ рылымдық липопротеидтер жә не транспорттық болып жіктеледі. Қ ұ рылымдық липопротеидтер – биомембрана, эндоплазмалық тордың жә не клеткадағ ы басқ а органоидтардың қ ұ рамында кездеседі. Тасымалдаушы липопротеидтер қ ұ рамына кіретін липидтерге байланысты ү ш тү рге: тығ ыздығ ы ө те тө мен липопротеидтер(ТӨ ТЛП), тығ ыздығ ы тө мен липопротеидтер (ТТЛП), тығ ыздығ ы жоғ ары липопротеидтер (ТЖЛП) бө лінеді. Олар бауырда синтезделіп, ерімейтіә н липидтерді тасымалдауғ а қ атысады.

 

10.Тыныс алу ферменттері, қ ұ рылысы, ө кілдері, олардың маң ызы.

Тыныс алу ферменттерітотығ у – тотық сыздану реакцияларына қ атысып, ағ заны энергиямен қ амтамасыз етеді. Оларғ а: флавопротеидтер, цитохромдар, каталаза, пероксидаза жатады.

 

11.Нуклеопротеидтер, жалпы қ ұ рылыс ерекшелігі, рө лі.

Нуклеопротеидтер – кү рделі белоктар, молекула қ ұ рамында кө п мө лшерде фосфор қ ышқ ылының қ алдығ ы болғ андық тан, ә лсіз қ ышқ ылдық қ асиет кө рсетеді. Нуклеопротеидтер суда, сілті ерітінділерде ериді, молекулалық массасы бірнеше миллион немесе тіпті миллиард дальтонғ а дейін жетеді.

Нуклеопротеидтердің молекуласы жай белоктан жә не простетикалық топтан тұ рады. Простетикалық тобы нуклеин қ ышқ ылы. Нуклеопротеидтер тірі организмде маң ызды рө л атқ арады. Жасушада, тіндерде жү ретін барлық белоктардың синтезіне тікелей қ атысады, белоктардың ерекшелігін, қ ұ рылысын, қ асиеттерін қ амтамасыз етеді. Кө бею процесіне қ атысады, тұ қ ым қ уалау белгілерін ұ рпақ тан ұ рпақ қ а жеткізеді.

Нуклеопротеидтердің қ ұ рамына қ андай нуклеин қ ышқ ылы кіретіндігіне байланысты дезоксирибонуклеопротеидтер (ДНП) жә не рибонуклеопротеидтер (РНП) болып бө лінеді.

Жануарлардың нуклепротеидтерінің қ ұ рамында гистондар кө п, ал тең із жануарларында протаминдер кө п. Аз мө лшерде альбуминдер, глобулиндер кездеседі. ДНҚ -ны қ орғ ауда гистон белоктарының маң ызы ү лкен, хромосоманың қ ұ рылымын сақ тап тұ ру ық палын тигізеді, гендердің экспрессиясын реттеуге қ атысады. Нуклеопротеидтің қ ұ рамына кіретін гистонғ а жататын белоктар ферменттік қ асиет кө рсетеді.

Нуклеотидтер дегеніміз – нуклеозид пен фосфор қ ышқ ылының кү рделі эфирі. Нуклеозидтер мен нуклеотидтердің жә не олардың фосфорлы туындыларының қ ұ рамы

Нуклеотидтер нуклеин қ ышқ ылының негізгі қ ұ рам бө лігі. Олар кейбір коферменттердің (АМФ) қ ұ рамыны кіріп, энергияғ а бай ди- жә не трифосфор туындыларын тү зуге қ атысады. Мысалы, АМФ-тен АДФ, АТФ, ал НМФ-тен НДФ жә не НТФ тү зілуі мү мкін.

Сурет 10. Негізгі дезоксирибонуклеотидтер жә не рибонуклеотидтер

 

Нуклеотидтер -нуклеозидтердің фосфорлы эфирі. Фосфат тобы кү рделі эфирлік байланыс арқ ылы 5'-ОН пентоза сақ инасына қ осылады. Мұ ндай қ осылыстарды нуклеозид 5'-фосфат немесе 5'-нуклеотид деп атайды. Нуклеотидтер молекула қ ұ рамына бір немесе екі фосфор қ ышқ ылының қ алдығ ын қ осып алып, фосфорлы туындыларын тү зеді.

Нуклеозидтер мен нуклеотидтердің жә не олардың фосфорлы туындыларының қ ұ рамы, аталуы тө мендегі кестеде келтірілген.