Кәсіпорындардың бірігуінің жаңа ұйымдасу формалары

 

Кә сіпорындардың бірігуі шаруашылық бірлестіктер мен одақ тар (ассоциациялар) тү рінде болады. Бірлестік келесілер ү шін қ ұ рылады:

- бірлестіктер белгілі бір міндеттерді ортақ шешу ү шін немесе нақ ты мақ саттарғ а жету ү шін қ ұ рылады;

- жаң а білім жә не ноу-хау алу ү шін;

- партнерлардың ресурстары қ осылып ө здерінің ресурстарын сақ тау;

- жаң а ресурстар алуғ а мү мкіндік.

Одақ қ а кіретін кә сіпорындар ө здерінің заң ды тұ лғ алығ ын жә не ө з еріктігін сақ тайды.

Кә сіпорындарды біріктіру қ ағ идалары:

- жарғ ы бойынша кіру мен шығ удың еріктілігі;

- антимонопольдық заң дардың сақ талуы;

- бірігудің ұ йымдастыру формаларын таң дау еркіндігі;

- қ атысушылар арасындағ ы қ арым-қ атынастар шартқ а сә йкес жасалады.

Шаруашылық бірлестіктер ө ндірістік, ғ ылыми-техникалық жә не ә леуметтік даму мү мкіндіктерін кең ейту ү шін қ ұ рылады.

Шаруашылық бірлестіктердің кейбір тү рлерін қ арастырайық.

Шаруашылық ассоциациялар – бір тү рлі қ ызмет атқ арау жә не жалпы қ ызметті координациялау ү шін қ ұ рылатын кә сіпорындардың келісілген бірлестігі. Бү л бірлестіктің ең жақ сы тү рі, ө йткені оғ ан кіретін кә сіпорындардың қ ызметін минималды шектейді. Кә сіпорындар ешкімнің келісімінсіз басқ а шаруашылық ассоциацияларғ а кіре алады жә не қ атысушылардың қ ызметін бақ ылай алады, мамандануды терең детуге жә не кооперацияны дамытады, орталық тар, қ ызметтер, фирмалар қ ұ рады.

Концерн – ірімасштабты ө ндіріс мү мкіндіктерін қ олдану мү мкіндіктері бар монополистік тү рдегі ә р-тү рлі саланың кә сіпорындарының бірігуінің тү рі. Концернге кіретін кә сіпорындар ө ндірістік, ғ ылыми-техникалық даму, инвестициялық, қ аржылық, сыртқ ы экономикалық қ ызметінің, коммерциялық қ ызмет ету қ ызметтерін ө з ерікті орталық тандырады. Концерн қ ұ рудың мақ саты болып нақ ты нарық та пайданың максималды ү лесін алу болып табылады. Олар слалық жә не сала аралық болуы мү мкін. Концерн фирма, орталық, қ ызмет қ ұ ра алады.

Капиталғ а қ атысу жү йесі бойынша екі тү рлі концерн бар:

- Бағ ыну концерні – аналық жә не еншілес компания тү рінде қ ұ рылғ ан концерн.

- Координация концерні – қ арындастық бірлестіктен (сестринских) тұ ратын концерн, яғ ни оғ ан кіретін кейбір компаниялар акция айырбасын жү ргізеді. Сонымен концерн мү шелері концернмен жү ргізетін саясатқ а ә сер жү ргізеді, бірақ та олар бір басқ арудың астында болады.

Конгломерат - ә р-тү рлі саладағ ы технологиялық бір-бірімен байланысты емес кә сіпорындарды біріктіретін концерннің ерекше тү рі.

Қ аржылық -ө ндірістік топ – басында банк тұ ратын кә сіпорындардың бірігуі. Банк кә сіпорындарды қ аржыландырады жә не несие ү шін пайыз емес кә сіпорын жұ мысының тиімділігі ө суіне байланысты дивидент алады.

Холдингтік бірігу (холдинг-компания) – бір компания басқ а компанияларды, олардың акцияларына жә не ақ ша капиталдарына ие болу арқ ылы, немесе бақ ылаудағ ы компанияларғ а директор қ ою хұ қ ы арқ ылы басқ арады.

Холдингтің екі тү рі бар:

- Таза холдинг басқ а фирмалардың акционерлік капиталында қ атысу арқ ылы пайда алу. Таза холдингті ірі банктер басқ арады;

- Аралас холдинг – холдингтік компания кә сіпкерлік қ ызметпен айналысады жә не ық пал ету ортасын кең ейту мақ сатында жаң а тә уелді фирмалар филиалдар ашады. Аралас холдингті ө ндіріспен байланысты ірі бірлестік басқ арады.

Ірі холдингтер бірнеше АҚ қ аржылық қ ызметін басқ ара алады, ірі концерндерді жә не банктерді қ оса. Олардың ө здерінің активтері мен меншікті капиталы еншілес фирмалар капиталынан аз болуы мү мкін.

Консорциум – кешендік бағ дарламаны, инвестициялық, ғ ылыми-техникалық, экологиялық ү лгілерді, мемлекеттік тапсырыстарды бірігіп жү зеге асыру ү шін пай негізінде ө з еріктерімен уақ ытша біріккен кә сіпорындар.

Ә лемдік тә жірибеде консорциумдардың келесі тү рлері кездеседі, олардың кө бісін қ аржылық тү рдегі консорциумғ а жатқ ызуғ а болады:

Банктік консорциум – несиелік, кепілдік немесе басқ ада банктік операцияларды орындау, жаң а нарық қ а шығ у немесе қ ызмет ортасын кең ейту ү шін ірі банкпен уақ ытша ұ йымдастырылғ ан банктер тобы.

Консорциум-гарант – несие алуғ а кепілдік беретін, жетекші банк басқ аратын банктік топ.

Кепілдік консорциум - ә р-тү рлі қ ызметтегі бірнеше компаниялардың бірігуі. Олар ө здері алғ ан тә уекелді бө леді жә не оның қ айтарылуын қ анағ аттандырады.

Қ ол қ ойылғ ан консорциум – қ арызды жү зеге асыруды немесе жаң а бағ алы қ ағ аздарды орналастыруы кепіл беретін консорциум.

Қ аржылық консорциум – ірі қ аржылық операциялар жү ргізу ү шін бірнеше банктердің уақ ытша бірлестігі.

Экспортты консорциум – бірлестікке кіретін компанияларғ а экспорттық операцияларда кө мектесетін бірнеше елде қ ұ рылғ ан сыртқ ы сауда бірлестігі.

Картель – бір салалық моно ө німдік кә сіпорындардың бірігуі (қ ағ аз, қ ант, темір, цемент, мұ най) басты мақ саты ә р қ атысушығ а тауар сатуда, ө ткізу нарығ ында, шикізат дайындауда жә не алуда бірдей жағ дай жасау. Кә сіпорындар заң ды жә не ұ йымдастыруда байланыспағ ан, келісім шартын орындайтын арнаулы атқ арушы орган қ ұ ра алады.

Ә лемдік тә жірибеде картельдің келесі тү рлері бар:

Ақ шалай картель – жабдық таудың жә не тө лемнің шарттарына тең етіп бағ аны біріздендіретін картель.

Калькуляциялық картель – қ атысушылары есеп айырысудың бірдей қ ұ рылымы мен сипатын туралы келісетін картель.

Кондициялық картель – тауар ө ткізу шартын анық тайтын картель.

Контингенттеленген картель - ө з қ атысушыларына нақ ты квота қ ұ ратын картель.

Кризистік картель – бә секелестікті шектеу ү шін сатуды уақ ытша қ ысқ арғ анда немесе сұ раныс тө мендегенде қ ұ рылатын картель.

Патентті картель – қ андайда бір техникалық ө нертапқ ышты бірігіп қ олдануғ а бағ ытталғ ан картель.

Ө ндірістік картель - ә р қ атысушы ү шін ө ндіріс кө лемін бекітетін картель.

Аймақ тық картель – сату облысын анық тайтын картель.

Бағ алы картель – тауардың сату бағ асын бекітетін картель.

Синдикат – жалпы сату конторасы бойынша ө нім сату ү шін, арнайы сауда қ оғ амы немесе серіктестік тү рінде ұ йымдастырылғ ан бір тү рлі ө ндірістік кә сіпорындардың бірігуі.

Пул дегеніміз (ағ ылшынан аударғ анда рool жалпы қ азан деп аударылады) – барлық қ атысушыларының пайдасы бір қ орғ а (қ азанғ а) тү седі жә не содан кейін алдын ала бекітілген ү йлесім бойынша қ атысушыларының арасында бө лінумен ерекшелентін компаниялардың бірігуінің бір тү рі

Ә лемдік тә жірибеде пулдың келесі тү рлері кездесуі мү мкін:

Биржалық пул – қ ор биржасында жә не бағ ам бойынша айырмашылық тағ ы алып сатарлық ойында акция бағ амын кө теру немесе тө мендету ү шін қ аржылық қ аражаттарды біріктіру.