Экономиканы мемлекеттік реттеудің экономикалық тұтқасы

 

Экономиканы мемлекеттік реттеудің (ЭМР) нарық тық шаруашылық жағ дайындағ ы мазмұ ны, қ олданылып жү рген ә леуметтік-экономикалық жү йені ө згерген жағ дайғ а бейімдеу жә не тұ рақ тандыру мақ сатында қ ұ қ ығ ы бар мемлекеттік мекемелер мен қ оғ амдық ұ йымда жү зеге асырылатын заң дық, атқ арушы жә не бақ ылау сипатындағ ы типтік шаралар жү йесі болып табылады.

Нарық шаруашылығ ының даму барысында, жеке меншік шең берінде шешілмейтін, яғ ни экономиканың ө зін-ө зі реттеу қ ағ идалары негізінде экономикалық жә не ә леуметтік проблемалар туындайды жә не шиеленіседі. Ө ндіріс кү шінің дамуы елеулі инвестицияның қ ажеттілігін туғ ызды, ө ндірісті мамандандыру, капиталдың шоғ ырлануы кү шейді, ө ндіріс пен капиталдың бірігуі, ә р тү рлі елдің бір-бірімен ө зара тә уелділігі ө сті. Сонымен бірге қ оғ ам дамуының белгілі бір сатысында ең бек пен капиталдың арасындағ ы қ арама-қ айшылық кү шейе тү сті, жаппай жұ мыссыздық пайда болды, экономикалық дағ дарыстар салалық шең берден асып, жалпы ұ лттық кейін ә лемдік дағ дарыстарғ а айналды. Монополияның ү стемдігіне ә келген, бә секелестікті кү шейткен ақ ша айналымының бұ зылуы, нарық тың ә рі қ арай тиімді дамуына кө мектесетін (экономикалық саясатты жү ргізу), нарық пен іс-ә рекеттің қ арама-қ айшылық тарының жұ мсаруына ә келуге тиісті сыртқ ы кү штің ә серін, атап айтқ анда мемлекет кү шін талап етті.

Экономиканы мемлекеттік реттеудің қ ажеттілігі. Нарық экономикасына мемлекеттік араласу қ атынасы оның дамуы мен қ алыптасуының ә р тү рлі сатысында тү рліше болды. XVII-XVIII ғ асырлардағ ы нарық тық қ атынастың қ алыптасу кезең інде ү стем болғ ан экономикалық доктрина-меркантилизм - елдегі сауда мен ө ндірістің дамуы ү шін, мемлекеттік реттеудің сө зсіз қ ажеттігін тануғ а негізделген.

Нарық тық қ атынастардың дамуымен кү ш жинағ ан кә сіпкерлер тобы мемлекеттік араласуды жә не осымен байланысты шектеуді ө з қ ызметтеріне кедергі ретінде қ арастыра бастады. А. Смит ө зінің «Табиғ ат жә не халық тың баюының себептері туралы зерттеу» ең бегінде, экономикалық либерализм идеяларының пайда болуын алғ аш рет толық негіздеген жә не оның кө птеген жақ таушылары болды.

А. Смиттің кө зқ арасы бойынша, пайда алуғ а ұ мтылуғ а байланысты, жеке мү дде кө зделген нарық жү йесі ө зін-езі реттеуге қ абілетті екенін байқ атты. Бұ л мү дде экономикалық дамудың ең басты қ озғ аушы кү ші ретінде кө рінеді.

А. Смиттің іліміндегі идеяларының бірі, экономикадан мемлекеттік реттеуді алып тастаса, онда экономика тиімді қ ызмет етеді деген идея болатын. А. Смит: рынок басты реттеуші болатындық тан, рынокқ а толық еркіндік беру қ ажет, - деп есептеді.

Рыноктық ү йлестіру ресурстарды тиімді пайдалануды қ амтамасыз етпегенде, нарық сә тсіздігі деп аталатын жағ дай болатынын экономикалық тә жірибе растады. Рыноктағ ы нарық сә тсіздігі қ оғ амның игілігі мен сыртқ ы ә серлерге ғ ана емес, басқ а жағ дайларғ а да байланысты пайда болады. Оның ең маң ызды себебі - рынокқ а тә н монополияланғ ан беталыс. Бұ л жағ дайда бә секелестікті қ амтамасыз ету ү шін, рынок қ ызметін реттейтін жағ дайды толық анық тау - монополияғ а карсы заң ды ә зірлеу жә не оны мемлекеттің қ олдануы ө мірлік қ ажеттілік болды.

Нарық экономикасында мемлекеттің рө лін теориялық танудың маң ызды сатысы кө рнекті ағ ылшын экономисі Дж.М. Кейнстің есімімен байланысты. «Кейнсиан революциясы» барысында алғ а қ ойылғ ан идеялар, экономикалық қ ұ лдыраудан ө з бетімен сауығ удың мү мкін емес екенін, мемлекеттік саясат экономиканы дағ дарыстық жағ дайдан шығ ару ү шін, жиынтық ты сұ раныс пен жиынтық ты ұ сынысты тең дестіруге жә не ә рі қ арай тұ рақ тандыруғ а кө мектесетін қ абілетті қ ұ рал ретінде қ ажет екенін дә лелдеді. Дж.М. Кейнс идеяларын екінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейін ә лемнің кептеген елдері қ абылдады. Сұ раныс жиынтығ ын реттеуде кредиттік-ақ шалы жә не қ аржылық саясатты пайдалану, бұ л елдердегі экономиканың кезең дік ауытқ уларын жұ мсартуғ а кө мектеседі деп есептелінді.

Сө йтіп, экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті мү мкіндігі экономикалық дамудың белгілі бір дең гейіне жетумен, ө ндіріс пен капиталдың ү йлесуінде, ө ндірістің шоғ ырлануында, ө ндіріс кү ші мен ө ндіріс қ атынастарының дамуында пайда болады. ЭМР қ азіргі замандағ ы жағ дайда ұ дайы ө ндіріс ү дерісінің қ ұ рамды бө лігі болып табылады. Олар экономикалық ө суді ынталандыру, жұ мыспен қ амтамасыз етуді реттеу, салалық жә не аймақ тық қ ұ рылымдағ ы ілгерілеушілікті кө термелеу, экспортты қ олдау сияқ ты ә р тү рлі тапсырмаларды шешеді. ЭМР-дің кө лемінің нақ ты нысаны қ оғ ам дамуындағ ы ә р сатыдағ ы сипатпен, экономикалық жә не ә леуметтік мә селелердің ө ткірлігімен анық талады.

ЭМР-дің объектілері - бұ л автоматты тү рде шешілмейтін немесе алыс келешекте шешілетін қ иындық тар, проблемалар пайда болуы мү мкін немесе пайда болғ ан еліміздің ө міріндегі ә леуметтік жағ дай мен оқ иғ алардың аялары, салалары, аймақ тары, сонымен бірге бұ л проблемалардың алып тасталуы - ә леуметтік тұ рақ тылық ты қ олдау жә не экономиканың қ алыпты дамуы ү шін қ ажетті.

ЭМР-дің негізгі объектілеріне шаруашылық тың экономикалық кезең ін, секторлық, салалық жә не аймақ тық қ ұ рылымын; капитал жинақ тау жағ дайын; жұ мыспен қ амтамасыз етілуін, ақ ша айналымын; тө лем балансын; бағ асын; бә секелестік жағ дайын; ә леуметтік қ атынастарын; ә леуметтік қ амтамасыз етілуін; кадрларды дайындауы мен қ айта дайындауын; коршағ ан ортаны; сыртқ ы экономикалық байланысты жатқ ызады.

Мемлекеттің кезең дікке қ арсы немесе шаруашылық жағ даятын реттеу саясатының мә ні тоқ ырау мен дағ дарыс кезінде тауар мен қ ызметке сұ ранысты қ олдау мен капитал салу жә не жұ мыспен қ амтамасыз етуден тұ рады. Ол ү шін жеке капиталғ а қ осымша қ аржылық жең ілдіктер беріледі, мемлекеттік шығ ындар мен инвестициялар ө сіріледі.

Экономиканың ұ зақ мерзімді кө терілу кезінде, тауар қ орының азаюы, импорттың ө суі жә не баланс тө лемінің нашарлауы, жұ мыс кү шіне сұ раныстың кү шеюі тә різді қ ауіпті жағ дайлар пайда болуы мү мкін жә не осыдан келіп, бағ а мен ең бекақ ының негізсіз ө суіне ә келеді. Мұ ндай жағ дайда, ЭМР-дің міндеті - «экономиканың қ ызып кетуіне» жол бермеу ү шін, яғ ни тауарды артық ө ндіру мен артық қ орланудың мү мкін болуына кедергі жасау ү шін, сұ раныстың, кү рделі қ аржы жұ мсалымының жә не ө ндірістің ө суіне жол бермеу қ ажет.

ЭМР сонымен бірге, аумақ тық қ ұ рылым мен салалық шең берде маң ызды рө л атқ арады. Мұ нда қ аржылық ынталандыру мен мемлекеттік кү рделі қ аржы жұ мсалымы кө мегімен бө лек салалар мен аймақ тарғ а артық шылық ты жағ дай қ амтамасыз етіледі: бір жағ дайда созылмалы дағ дарыста қ алғ ан шаруашылық бірліктері мен салаларына қ олдау кө рсетіледі; басқ а жағ дайда - салалардың ішінде, салалар арасында жә не барлық халық шаруашылығ ында оның тиімділігін кө теруде жә не бә секелестік қ абілетін арттыруда қ ұ рылымдық ілгерілеушілікке ә келетін, ө ндірістің тү рлері мен жаң а шаруашылық саласының дамуы кө термеленеді. Сонымен бірге, ө ндірісті шектен тыс шоғ ырландыруғ а кедергі жасауғ а шаралар қ абылдануы да мү мкін.

Экономиканы мемлекеттік реттеудің маң ызды объектісі - капиталды жинақ тау болып табылады. Ә р тү рлі уақ ытта инвестор ү шін экономикалық кезең мен қ ұ рылымғ а ық пал ететін, қ осымша ынталандырулар жасалады.

Жұ мыспен қ амтамасыз етуді реттеу - бұ л нарық тық экономика кө зқ арасы тү рғ ысынан жұ мыс кү шіне сұ раныс пен ұ сыныс арасындағ ы қ атынасты қ алыпты қ олдау. Бұ л қ атынастар ең бекақ ысы ең бекке жеткілікті тартуғ а қ ызмет ететін экономиканың білікті жә не тә ртіпті қ ызметкерлерге деген талабын қ анағ аттандыруы тиіс. Бірақ сұ раныс пен ұ сыныстың арасындағ ы катынастар ұ лттық бә секелестік қ абілетке кері ә сер ететін ең бекақ ының шектен тыс ө суіне апармауы тиіс. Жұ мыспен қ амтамасыз етудің қ ажетсіздігі жә не тез тө мендеуі жұ мыссыздар армиясын кө бейтуге, тұ тынушы сұ ранысының, салық тү сімінің тө мендеуіне, жә рдемақ ығ а салық тың ө суіне жә не қ ауіпті ә леуметтік нә тижелерге ә келеді.

Ақ ша айналымын реттеуде ерекше назар аударылатын негізгі бағ ыттар: инфляциямен кү рес, баланс тө лемінің жағ дайына ә сер ету, ұ лттық валюта бағ амының кө терілуі мен тө мендеуі, (валюталық «дә лізді» анық тау), халық аралық экономикалық интеграцияғ а қ атысу.

Реттеудің тағ ы бір маң ызды объектісі бағ а болып табылады. Бағ аның серпіні мен қ ұ рылымы экономиканың жағ дайын кө рсетеді. Сонымен бірге сол бағ а шаруашылық қ ұ рылымына, кү рделі қ аржы жұ мсалымының жағ дайына, ұ лттық валютаның тұ рақ тылығ ына кү шті ық пал етеді.

ЭМР объектілерінің шешілетін міндеттерге фирманың дең гейінен, салалардың ұ лттық жә не интернационалдық дең гейіне дейін байланысты айырмашылық тары жә не иерархиялық сипаты болады.

ЭМР-дің қ ұ ралдары. Экономикалық қ ызметтерді жү зеге асыру ү дерісінде мемлекет алдында тұ рғ ан міндеттерді шешу ү шін мемлекет ү кімінде бірнеше қ ұ ралдар болады. Олардың ішіндегі маң ыздыларына - қ азыналық жә не қ аржылық саясат, ә леуметтік саясат пен табысты реттеу саясаты; сыртқ ы экономикалық саясат жә не т.б. жатады.

ЭМР-дің мақ саттары. ЭМР-дің ең басты мақ саты - экономикалық жә не ә леуметтік тұ рақ тылық, шетелде жә не елдің ішінде қ оғ амдық кұ рылымды нығ айту. Осы басты мақ саттан иерархиялық тә уелділікте болатын кө птеген нақ ты жағ дайлар пайда болады. Бұ л нақ ты мақ саттар тікелей ЭМР-дің объектілерімен байланысты болады. Мақ сат, яғ ни экономикалық кезең ді тегістеу объектісіне бағ ытталғ ан. Шаруашылық тың салалық жә не аймақ тық қ ұ рылымын жетілдіру секторлық, салалық жә не аймақ тық қ ұ рылымғ а бағ ытталғ ан. Кө біне жеке мақ саттарғ а дараланып қ ол жеткізу мү мкін емес.

ЭМР қ ұ ралдары. Мемлекеттік реттеудің қ ұ ралдары ә кімшілік жә не экономикалық деп бө лінеді. Ә кімшілік кұ ралдары қ осымша материалдық ынталандыруды қ ұ румен немесе қ аржылық залалдың қ ауіптілігімен байланысты емес. Ол мемлекет билігінің кү шіне, яғ ни тыйым салу, рұ қ сат беру, кү штеуге негізделеді (мысалы, ү кімет Мә скеу шектерінде кә сіпорын салуғ а тыйым салды. Ол салық пен айыппұ лды кө бейткен жоқ, тек лицензия беруді тоқ татты). Мемлекет ө ндірістік кә сіпорынды сол жерде кә сіптік оқ ытуғ а, ө ндірісте жұ мыс істейтін жұ мысшылар ү шін тұ рмыстық жағ дай жасауғ а кү штеу шарасы арқ ылы мә жбү рлейді.

Нарық тық экономикасы дамығ ан елдерде реттеудің ә кімшілік қ ұ ралы елеусіз кө лемде пайдаланылады. Олардың қ ызметінің аясы негізінен қ оршағ ан ортаны қ орғ аумен, ә леуметтік ә лсіз қ орғ алғ ан тұ рғ ындар ү шін жағ дай жасаумен шектеледі.

Мемлекеттік реттеудің негізгі қ ұ ралдары:

- қ азыналық саясат, яғ ни шығ ын мен салық тың қ ұ қ ық тық аумағ ындағ ы саясат;

- ақ ша саясаты;

- табысты реттеу саясаты;

- ә леуметтік саясат;

- бағ а белгіленімін мемлекеттік реттеу;

- -сыртқ ы экономикалық реттеу.

Мемлекеттік реттеудің экономикалық кұ ралдары ақ ша-несие қ аржылары мен бюджеттік саясатқ а бө лінеді.

Негізгі экономикалық қ ұ ралдар:

- есепке алу мө лшерін реттеу (Орталық банкпен жү ргізілетін, дисконттық саясат);

- елдің қ аржылық институттары орталық банкте сақ тауғ а міндетті, ең аз резервтер мө лшерін белгілеу мен ө згерістері;

- мемлекеттік мекемелердің бағ алы қ ағ аздар рыногындағ ы мемлекеттік міндеттемелер эмиссиясы олармен сауда жасау жә не ө теу сияқ ты операциялары.

ЭМР-дің экономикалық қ ызметі. Мемлекет орындайтын қ ызметтерге ең алдымен мыналар жатады:

- экономиканың қ ызмет етуі ү шін қ ұ қ ық тық негіздерді қ ұ ру мен реттеу;

- монополияғ а қ арсы реттеу;

- макроэкономикалық тұ рақ тандыру саясатын жү ргізу;

- ресурсты орналастыруғ а ық пал ету;

- табысты бө лу аясындағ ы қ ызмет;

- мү ліктік қ атынастар субъектісі ретіндегі мемлекет қ ызметі.

Заң дық базаны қ ұ ру - бұ л барлық тауар ө ндірушілер, тұ тынушылар жә не мемлекеттің ө зі іс-ә рекетінде жетекшілікке алуғ а тиісті экономикалық агенттің тә ртібінің ережесін, экономикалық араласудың зандық қ ағ идаларын белгілеу. Бұ л ереженің ішінде жеке меншіктің қ ұ қ ығ ын қ орғ айтын, кә сіпкерлік қ ызметтің нысанын, кә сіпорынның қ ызмет ету жағ дайын, олардың ө зімен жә не мемлекет арасындағ ы ө зара қ атынасты анық тайтын заң дар мен нормативтік актілерді атап ө туге болады.

Макроэкономикалық тұ рақ тану экономикалық ө сумен, жұ мыспен толық қ амтамасыз етілумен жә не бағ аның тұ рақ ты дең гейімен байланысты.

Ресурсты қ айта бө лу ө неркә сіптік жә не ауыл шаруашылығ ы ө ндірісіне қ атысты болуы мү мкін. Ә рбір нақ ты жағ дайда мемлекеттік ық пал етудің белгілі бір тү рі қ олданылады. Салық тар, демеу қ аржылар, тікелей реттеу жә не т.б. - қ ұ ралдар ретінде қ олданылуы мү мкін.

Бә секелестік тетіктерін қ амтамасыз етудегі бө лу - ә леуметтік топқ а жіктелуге жә не кедейлікке ә келеді. Қ оғ ам ә леуметтік қ орғ ау бағ дарламасында қ абылданғ ан, табысты, салық ты қ айта бө лу арқ ылы ауқ атсыз азаматтарғ а қ амқ орлық жасауды ө з мойнына алады.

Мемлекеттік меншік - сату-сатып алу объектісі болмайтын жә не пайда ә келмейтін ұ лттық игілікті кө рсетеді. Мемлекеттік меншіктің қ алыптасу кө зі мемлекет меншігіне айналдыру жә не мемлекеттік кә сіпкерлік болып табылады.