Фанетычная сістэма беларускай мовы, яе спецыфіка

У фанетычную сістэму сучаснай беларускай мовы ўваходзіць 45 гукаў – 6 галосных і 39 зычных.

Галосныя гукі ўтвараюцца пры дапамозе голасу. Пры іх вымаў­ленні струмень паветра, які выдыхаецца, не сустракае перашкод, ён свабодна праходзіць праз поласць рота. У беларускай мове 6 галосных гукаў [ а ], [ о ], [ э ], [ у ], [ ы ], [ і ]. На пісьме яны перадаюцца 10 літарамі – а, я, о, ё, э, е, у, ю, ы, і.

Адметнай рысай беларускага вакалізму з’яўляецца аканне. Га­лосныя [ о ], [ э ] вымаўляюцца пад націскам пасля цвёрдых і мяккіх зыч­ных: шк[о]льнік, дыр[э]ктар, [дз’э]йнасць, [дз’о]ннік. У ненаціскным ста­но­­вішчы пасля цвёрдых зычных [ о ], [ э ] змяняюцца на [ a ]: мет[о]дыка – мет[а]дычны, ац[э]нка – ац[а]ніць. Пасля мяккіх зычных чаргаванне ад­бываецца толькі ў першым складзе перад націскам: [в’э]ды – [в’а]домы, [дз’э]ці – [дз’а]цінства. Аканне характэрна толькі для беларускіх ці даўно запазычаных слоў; на словы іншамоўнага паходжання гэта фанетычная з’ява, як правіла, не распаўсюджваецца: геніяльнасць, гіпотэза, медаль, інтэлект і пад.

У некаторых запазычаных словах [э] змяніўся на [ы]: цырымонія, кан­цылярыя, інжынер (параўнайцеруск. церемония, канцелярия, инженер).

Плаўнасць і мілагучнасць беларускай мове надаюць прыстаўныя галос­ныя. Прыстаўныя [і], [а] з’яўляюцца перад збегам зычных, які пачынаецца з санорных [м], [л], [р] і некаторых іншых зычных: імгненне, амшара, ільгота, іржа, аржаны, аўторак. У моўнай плыні прыстаўныя галосныя знікаюць, калі папярэдняе слова заканчваецца на галосны гук: шмат ільну – многа льну, пад ільдзінай – вялікая льдзіна. Не ўжы­ваюцца прыстаўныя галосныя перад спалучэннямі зычных пасля прыставак на галосны і ў складаных словах, калі першая частка складанага слова заканчваеццца галосным (зардзецца, вокамгненна).

У беларускай мове, у адрозненне ад рускай, пашыраны словы з поўнагалоснымі спалучэннямі: с ера да, с ора м, в ора г, п ало н, с ало дкі, г ало ўны, узнаг аро да, ск ара чэнне (параўнайце ў рускай мове – среда, срам, враг, плен, сладкий, главный, средний, награда, сокращение)

Пры вымаўленні зычных у ротавай поласці ўзнікаюць разна­стайныя перашкоды, паветра праходзіць з напружаннем, у гучанні зычных заўсёды прысутнічае шум.

Большасць зычных гукаў беларускай мовы можа быць цвёрдымі і мяккімі. Аднак гукі [ ж ], [ ш ], [ ч ], [ дж ], [ р ], [ ц ] заўсёды толькі цвёрдыя, іх называюць зацвярдзелымі: ч ытанне, р э ж ым, ц а ц ка, кале дж, ш эф­ства. У рускай мове ўжываецца як цвёрды гук [ р ], так і мяккі [ р’ ]: разви­тие, рассказ, режим, реакция; гук [ ч’ ] заўсёды мяккі: человечность, чтение, чувство.

Толькі цвёрдыя губныя зычныя на канцы слова, а таксама перад [j]: сем, сорам, дроб, россып, б’е і пад.

Гукі [ д ], [ т ] пры змякчэнні змяняюцца на [ дз’ ], [ ц’ ]: горад – у горадзе, хата – у хаце. Змяненне [ д ] на [ дз’ ] называецца дзеканнем, а [ т ] на [ ц’ ] – цеканнем. Зычныя [ ц ] і [ ц’ ] не з’яўляюцца парнымі.

У беларускай мове шэсць афрыкат (злітных, непадзельных гукаў) – [ дж ], [ дз’ ], [ дз ], [ ц ], [ ц’ ], [ ч ]: узбуджэнне, здзіўленне, пендзаль, лекцыя, памяць, вучань, а ў рускай толькі дзве – [ ц ] і [ ч’ ].

Гукі [ г ], [ г’ ] у беларускай мове фрыкатыўныя: гутарка, грамата, гульня. Выбухны [ г΄;], тыповы для рускай мовы, вымаўляецца толькі ў некаторых запазычаных словах: газа, гонта, ганак, гвалт.

Беларускай мове ўласцівы гук [ ў ] (у нескладовы), які паходзіць з гукаў [ у ], [ л ], [ в ]: урок – на ўроку, матывы – матыў, вучыла – вучыў.

Яркая адметная рыса беларускай мовы – падаўжэнне зычных гукаў. Зычныя [ ж ], [ з ], [ дз’ ], [ л’ ], [ н’ ], [ с’ ], [ ц’ ], [ ч ], [ ш ] падаўжаюцца ў пазіцыі паміж двума галоснымі гукамі: збожжа, рыззё, асяроддзе, ралля, абагульненне, калоссе, пачуцці, ноччу, мышшу.

Для беларускай мовы характэрныя і прыстаўныя зычныя [ в ], [ г ], [ j ]. Прыстаўны [ в ] узнікае перад націскнымі галоснымі [ о ], [ у ] ў пачатку слова (возера, вока, вуліца) і не развіваецца перад прэфіксальным [ у ] (ураджай, указ), перад [ у ], што паходзіць з [ в ] (унук, улада), а таксама ў словах неславянскага паходжання (опера, універсітэт). Прыстаўны [г] ужываецца ў асобных словах: гэй, гоп, гэты, гэтулькі, гэта, Ганна ды інш. Прыстаўны [ j ] узнікае перад націскным [ і ], які пачынае слова: [jі]ншы, [jі]хні. Не развіваецца прыстаўны перад [ і ] ў словах неславянскага паходжання і ў словах з прыстаўным [ і ]: інстытут, інтэлект, ільдзіна і пад.

Практыкаванне 27.

· Прачытайце тэксты.

· Знайдзіце словы, у якіх выяўляецца адметнасць гукавога ладу беларускай літаратурнай мовы, параўнайце іх з адпаведнымі словамі рускай мовы. Выпішыце пары слоў. Пастаўце націск.

· Вызначце стыль тэксту, абгрунтуйце зроблены вывад.

· З якімі значэннямі ўжываецца назоўнік «школа» ў літаратурнай мове, з якім – у тэксце? Вызначце спосаб утварэння тэрміна.

· Выпішыце з тэксту тэрміны, растлумачце іх значэнне.

Тэкст № 1

Очень часто в разговорах о фи­гурном катании вы можете услы­шать такое зна­комое вам слово «школа». Что же это такое в фигурном ка­тании? Обычно «школой» или «школь­ны­ми фигу­ра­ми» называют черте­жи, которые фигу­рис­ты должны пере­носить на лёд. Всего официально существует 41 школь­ная фигура. Эти фигуры яв­ляются как бы осно­ва­нием, на кото­ром покоится все здание обя­за­­тельных упражнений, вся «шко­ла» фи­гурного катания. Простейшие фигуры обяза­тель­ных упраж­не­­ний – выполнение сколь­жения по кругу впе­­­ред на на­ружном ребре конька, вперед – на внутреннем ребре, назад – на на­руж­ном реб­­ре, назад – на внут­реннем. (Е. Чайков­ская.)

Вельмі часта ў размовах пра фі­гурнае ка­танне вы можаце па­чуць такое знаёмае вам слова «школа». Што ж гэта такое ў фігурным катанні? Звычайна «школай» ці «школь­нымі фі­гу­­­рамі» называюць чарцяжы, якія фігу­рыс­ты павінны пераносіць на лёд. Усяго афіцыйна існуе 41 школ­ь­­ная фі­гура. Гэтыя фігуры з’яў­ля­юцца як бы асно­вай, на якую аба­піраюцца ўсе абавязковыя практы­каванні, уся «школа» фігурнага ка­тання. Самыя простыя фігуры аба­вяз­ковых прак­тыкаванняў – выка­нанне слізгання па крузе ўперад на вонкавым рабры канька, упе­рад – на ўнутраным рабры, на­зад – на вонкавым рабры, назад – на ўнут­раным.

Тэкст № 2

Дега не желал принад­ле­жать ни к какому направлению и ни к ка- ­кой школе. Будто издеваясь над те­орией импрес­сио­низма, тре­бую­щей писать на пленэре игру света и воз­духа, он высыпал на стол в мас­терской уголь из ведра и писал с него скалы. Он выстав­лял перед со­бой малень­кую дере­вянную ло­шад­ку и рисовал скачки. Что он на­де­ял­ся най­ти, отвергая обще­при­ня­тые ме­­то­ды, что он искал, в возбуж­де­нии, лихора­дочно переделывая уже закон­чен­ные работы? Он искал свою тему, свой стиль – самого себя. (Г. Алпа­тов.)	Дэга не жадаў належаць ні да якога накірунку і ні да якой школы. Быццам здзекуючыся з тэорыі ім­прэ­сіянізму, якая патрабавала пі­саць на пленэры гульню святла і па­ветра, ён высыпаў на стол у майстэрні вугаль з вядра і пісаў з яго скалы. Ён выстаўляў перад са­бой маленькага драўлянага коніка і маляваў ска́чкі. Што ён спадзяваўся знай­сці, адвяргаючы агульна­пры­ня­тыя метады, што ён шукаў, узру­ша­на, ліхаманкава перарабляючы ўжо законча­ныя працы? Ён шукаў сваю тэму, свой стыль – самога сябе.
Тэкст № 3
На рубеже ХІХ–ХХ веков в городах и местечках белорусского края начали воз­ни­кать разно­­образные общественные худо­же­ствен­­ные союзы – кружки, объеди­нения, товарищества, ставившие своей целью развитие и распро­стра­нение культуры. Центром привлечения лучших музыкаль­ных сил города в 1910-е года стало Минское товарищество дру­зей музыки, объявившее в прес­се про свое возникновение 21 нояб­ря 1912 года. Первый концертный сезон объеди­­нение открыло 21 де­кабря 1912 года ка­мер­ным вечером в зале Общественного со­бра­ния. Репер­туар «друзей музыки» был очень разно­образным, имел произ­ведения за­падно­европейской клас­си­че­ской и роман­тиче­ской музыки, русской школы, совре­менных ком­по­зиторов. (А. Колесник.)	На памежжы ХІХ–ХХ ста­год­дзяў у гарадах і мястэчках бела­рускага краю пачалі ўзнікаць разна­­стайныя грамадскія мастац­кія саю­зы – гурткі, суполкі, тава­рыствы, якія ста­вілі сваёй мэтай развіццё і распаўсюдж­ванне культуры. Цэнтрам прыцягнення лепшых музычных сіл горада ў 1910-я гады стала Мінскае та­варыства сяброў му­зыкі, якое абвясціла ў прэсе пра сваё з’яўленне 21 лістапада 1912 го­да. Першы канцэртны сезон су­полка ад­кры­ла 21 снежня 1912 го­­да камерным веча­рам у за­ле Гра­мадскага сходу. Рэпертуар «сяброў музыкі» быў вельмі разна­­стайны: творы заходне­еўра­пейскай класічнай і раман­тычнай музыкі, рус­кай школы, сучасных кампа­зітараў.