Правапіс прыстаўных галосных і зычных

Прыстаўныя літары пішуцца	Прыстаўныя літары не пішуцца
І
Перад збегам зычных, першы з якіх р,л,м: імжа, імгненне, іржа, ільдзіна і пад.	а) Пасля прыставак на галосны і першай часткі складанага слова: памчаць, вокамгненна і пад. б) Перад збегам зычных, які пачынаецца літарамі р,л, калі папярэдняе слова за­канч­­ваецца на галосны: на лбе, нальдзіне і пад.
А Пішацца ў словах аржаны, амшара (паралельна з іржаны, імшара).
В
У словах вока, востра, навокал і вытворных ад іх незалежна ад націску	У словах одум, оканне, охаць, наогул.
Перад націскным [о] –у пачатку слова: вопратка, вопыт; –пасля прыставак ці першай часткі склада­нага слова: шматвопытны; –у сярэдзіне некаторых слоў: Ларывон, Радзівон	Перад пачатковымі [о], [у] ў словах іншамоўнага паходжання і ўласных назвах: універсітэт, опера, Омск, Уладзімір
Перад каранёвым націскным і ненаціскным [у] ў пачатку і сярэдзіне слова: вуха, вузел, павук	Перад [у] прыставачным ці [у], які развіўся з [в]: ураджай, участак, унук, учора, улада
Г 1. У слове гэты і вытворных ад яго: гэтулькі, дагэтуль, гэтакі, гэны. 2. У некаторых выклічніках: гэй, гэ, га, го. 3. Перад галоснымі ў пачатку адзінкавых назоўнікаў іншамоўнага паходжання: Ганна, гісторыя

Практыкаванне 37.

· Запішыце словы ў адпаведнасці з прыведзенымі значэннямі.

· Сфармулюйце правіла, паводле якога пішуцца гэтыя словы.

· З запісанымі словамі складзіце тэкст.

1. Комплекснае спартыўнае збудаванне з футбольным полем, бе­гавымі дарожкамі, пляцоўкамі для спаборніцтваў і трэніровак, трыбунамі для гле­дачоў. 2. Пераможца ў спартыўных спаборніцтвах, гульнях на першынство, а таксама асоба або каманда, удастоеныя такога звання. 3. Спа­бор­ніцтва на званне чэмпіёна ў якім-небудзь відзе спорту або ў спартыўных гульнях. 4. Масавае спаборніцтва спартыўных каманд і та­варыстваў па розных відах спорту. 5. Спартсмен, які спецыялізуецца ў бе­гу ці гонках на доўгія дыстанцыі. 6. Спецыяльна падабраны па колькасці, хімічным складзе, каларыйнасці і ку­лі­нарнай апрацоўцы ра­цы­ён харчавання. 7. Спартыўныя спаборніцтвы, дзе лыж­ная гонка спа­лучаецца са стральбой з вінтоўкі на некалькіх агнявых рубя­жах. 8. Пэў­ны адрэзак гульнёвага часу ў хакеі. 9. Міжнародныя спартыўныя спа­борніцтвы, якія праводзяцца раз у чатыры гады. 10. Спартсмен ад 18 да 20 гадоў, які ўдзельнічае ў спаборніцтвах сваёй узроставай групы.

1. Скульптурная выява жанчыны, якая служыць апорай перакрыцця ў будынку. 2. Невялікая карціна або партрэт тонкай работы на паперы, метале, фарфоры ды інш. 3. Будынак для размяшчэння экспанатаў якой-небудзь выстаўкі. 4. Раздзел матэматыкі, які вывучае прасторавыя адносіны і формы. 5. Ад­ценне, ледзь прыкметнае адрозненне ў чым-небудзь – у гуках, колерах, меркаваннях і г. д. 6. Прысваенне аўтар­ства на чужы твор літаратуры, навукі, мастацтва. 7. Аднаколернае плоскаснае адлюстраванне прадмета на фоне іншага колеру. 8. Жаночае каш­тоў­нае ўпрыго­жанне ў выглядзе невялікай адкрытай кароны. 9. Кірунак у літа­ратуры і мастацтве, які ставіць мэтай праўдзівы паказ аб’ектыўнай рэчаіснасці ў яе тыповых рысах. 10. Дасканалы, найлепшы ўзор.

1. Поўны паварот усяго цела на наску адной нагі. 2. Чалавек, які забяспечвае му­зыч­нае суправаджэнне спеваў, дэкламацыі або ігры на інструменце. 3. Смыч­ковы музычны інструмент баса-тэнаровага рэгістра, якія мае форму вялікай скрынкі з чатырма струнамі. 4. Струн­ны ўдарна-клавішны музычны інструмент. 5. Сістэма клавішаў у музыч­ных інструментах. 6. Ганаровая назва выдатнага кампазітара, музы­канта або іншай творчай асобы. 7. Чалавек, які іграе на пія­ніна, раялі. 8. Вакальныя практыкаванні для развіцця слыху і навыкаў чытання нот. 9. Музычны твор або эпізод у оперы, араторыі і інш. для двух выка­наў­цаў з самастойнымі партыямі ў кожнага. 10. Род мастацтва, спецы­фічным сродкам выражэння якога з’яўляецца сцэнічнае дзеянне, ажыццёў­ленае акцёрамі перад гледачом.

Практыкаванне 38.

· Прачытайце тэкст.

· Вызначце тэму, праблему і ідэю тэксту. Дайце яму назву.

· Спішыце, устаўце прапушчаныя літары. Растлумачце правапіс слоў.

· Знайдзіце тэрміны. Запішыце іх значэнне ў свае тэрміналагічныя слоўнікі.

Тэкст № 1. Найбольш знакамітымі і в...домымі спарт...ўнымі спабор­ніцт­вамі, якія адначасова былі яшчэ фактычна і агульн...элінскім святам, у Старажытнай Грэцыі былі Алімпійскія гульні. Яны былі...першыню пра­ведз...ны ў 776 г. да н. э. ў г. Алімпія на паўвостраве Пелапанес, і з таго часу адбываліся там адзін раз у 4 гады на працягу 5 дзён у канцы ч...рвеня – пачатку ліпеня. Менавіта па гэтых 4-гадовых цыклах – Алімп...дах – эліны вялі сваё л...тазлічэнне. На час прав...дзення Алімпійскіх гульняў заключаўся так званы «св...шч...нны мір» і спыняліся ба...выя дзеянні. Да ўдзелу ў гульнях дапускаліся толькі свабодныя грэкі, якія прадстаўлялі ўсе грэч...скія гарады-дзяржавы. У праграму былі ўключаны розныя віды спорт...: пентатлон (п...цібор’е, якое ўключала бег, барацьбу, кіданне дыску і кап’я, скачкі ў даўжыню), бег розных тыпаў, барацьбу, кулачны бой, конныя спаборніцтвы (на калясніцах). Пазней быў уведзены «панкратый» – св...еасаблівае спалучэнне барацьбы і кулачнага бою, у якім дазвалялася прымяненне любых пры...маў, акрамя свядомых удараў у вочы суперніка. Пераможца гэтых гуль­няў – алімп...нік – меў в...лікую пашану і сац...льныя прыв...леі (вызваленне ад падаткаў, пажыццёвая пенсія, лепшыя месцы ў т...атры і на святах), у яго гонар складаліся гімны. Тройчы чэмп...н Алімпійскіх гульняў замаўляў у знакамітага скульптара сваю статую, якую ставілі ў свяшчэнным гаі каля галоўнай святыні горада Алімпія і ўсёй Грэцыі – храма Зеўса. (Э. Дубянецкі.)

Тэкст № 2. Помнік народнага др...ўлянага дойлідства Ус­пен­ская ц...рква ў Кашэвічах узведз...на ў 1642 годзе. Сціплы в...сковы храм ілюструе сабой самабытны тып культавай пабудовы, характэрны для б...ларускага і...краінскага Палесся XVII–XVIII стагоддзяў. Размешча­ныя на адзінай падоўжанай восі тры зрубы накрыты р...знавялікімі шатровымі дахамі. У ярусным сілу...це будынка пануе цыбульчаты ку­пал ц...нтральнага куб...падобнага аб’ёму, узняты на высокі двух’ярус­ны гранёны барабан. Маленькія макаўкі на зграбных шыйках кар...нуюць шатры званіцы і п...цісценнай апсіды. Такое пластычнае завяршэнне храма кантрастуе з простымі ге...метрычнымі аб’ёмамі будынка, якія нагадваюць сваёй лака­ніч­насцю і н...мудрагелістасцю с...лянскія хаты з невялікімі акенцамі. Адсутнасць пышнага д...кору не пазбаўляе помнік архіт...ктурнай эст...тычнасці, што дася­гаецца лаканічнай, але прасто­рава развітай і прапарц...нальна дасканалай кампазіцыяй. Прыхаджан уражвае і інт...р’ер малельнай залы, дынамічна расчыненай у высокі бара­бан, з мін...цюрных акенцаў якога струменіцца св...тло, і ад­дзе­ланае з...лачоным ік...настасам та...мнічае памяшканне святая святых царквы – алтар. Пры ўваходзе навісаюць палаці пеўчых – хоры, на якія вядзе амаль н...прыкметная бакавая лесвіца. Мастацтва народных ц...сляроў выявілася тут у стварэнні складанай канструкцыі спалучэння в...сьміграннага барабана з квадратным зрубам пры дапамозе нахіленых граняў, якія называюцца в...тразямі – старажытны праём, які зыходзіць з самых вытокаў хрысц...нскага дойлідства. (А. Кулагін.)

Тэкст № 3. У ХІІ ст. у Гродне ўзводзіцца в...домая Каложская (Барыса­глебская) царква. Шматлікія даследаванні ХІХ–ХХ ст. дазва­ляюць мець даволі грунтоўныя м...ркаванні пра яе архіт...ктуру. Гэтаму спрыяе і даволі добрая захаванасць большай часткі сцен.
П...ракрыцці, дах і купалы страч...ны. Царква была ўзведз...на на падмурку з валуноў, укладзеных і пера­сыпаных жвірам. Сцены – з р...знапамерных валуноў, плінфы, з прымессю ма...лікавых плітак (д...каратыўныя крыжы), г...ласнікоў, на цамяначным растворы з дабаўленнем здробненых саломы і вугалю. Падлога ХІІ ст. была выкладзена з квадратных і тр...хвугольных ма...лікавых плітак. У галоўнай апсідзе выяўлены фігурныя каляровыя палавыя пліткі. Унутраныя апорныя слупы мелі круглае с...чэнне – з’ява...нікальная для сакральнага дойлідства Беларусі ХІІ ст. База слупоў мела квадратную форму і вышыню ў тры рады плінфы. Узровень падлогі супадаў з верхняй меткай без слупоў. Падчас раскопак у сярэдзіне 80-х гг. былі выяўлены фрагменты фр...скавага роспісу.

Рэшткі ц...рквы ХІІ ст. былі выяўлены ў 30-я гг. на т...рыторыі Верх­няга замка, побач з руінамі, кваліфікаванымі як княжацкі церам. Ад царк­вы захаваліся фрагменты толькі заходняй і паўднёвай сцен. (А. Лакотка.)

· Прачытайце вершы У. Караткевіча і Л. Геніюш. Параўнайце пады­ходы да апісання Каложскай царквы. Напішыце заметку для газеты пра Каложу.

Стаіць моўчкі Каложа ў шэры дождж, ў белы снег,

Храм над Нёманам Божы, наш дваццаты век,

Хвалі бераг падмылі, кусок грунту апаў,

Усё ж анёл на крыллях нам яе затрымаў.

Устаяла праз войны светлай з’явай ў вяках

І нашчадкам дастойна наш паказвае шлях,

Каб святое цанілі, што наш продак збярог,

Каб ў жыцці не змылілі з верных, родных дарог!

(Л. Геніюш.)

Каложа, туга мая светлая!.. Ў чорны Нёман па чорным шкле Сіняй кропляй упадзе ракета, Быцца зорка ў ціхі Бетлем. У вокны цёмныя заглядае, Ззяннем бледным шукае кутка, Дзе хваіна ў грубцы страляе, Дзе ў жанчыны дзіцё на руках. Глянь, абраная. Гэта не ў Нёман, Не ў цямноцце, не ў сон, не ў драму – Трохі ў зелень, як пер’е качынае, Трохі ў бэз і трохі ў гранат, Уся – крышталь невыказна сіні, Ўся – як край наш, як сон, як вясна. Ўскінь далоні тонкія ўгору, Сыну неба акрэслі шлях,

У веліч падае зорка бяздомная, Ў снег і ў сэрца сыну твайму. І ў няпэўным хвілінным блакіце, Ўся адзіная, ўся са святла, З небам, з Нёмнам, з зямлёю злітая, З сэрцам нашым – Каложа ўрасла. Каб навекі адбіліся зоры У тваіх і дзіцячых вачах, Каб ніколі перуны чужынныя Не асмеліліся скасіць Ні цябе, ні Каложы, дзяўчыны З ніў і пушчаў Беларусі. І калі ўзнясе вас над светам – Прыгадайце ў вечным святле, Як самотная зорка – ракета Ціха падае ў цёмны Бетлем. (У. Караткевіч.)