Прыметнік

Прыметнік – самастойная часціна мовы, якая абазначае прымету прад­ме­та (якасць, уласцівасць, прыналежнасць), змяняецца па родах, ліках і скло­нах і адказвае на пытанні які? чый? У сказе выконвае ролю азначэння або выказ­ніка: Чым багацейшае духоўнае жыццё чалавека, тым багацейшая яго мова. (Васіль Вітка.)

У тэкстах навуковага стылю прыметнікі ўжываюцца даволі шырока, але як сродак пераважна класіфікацыйны, яны маюць інфармацыйны характар і часта ўваходзяць у склад устойлівых тэрміналагічных спалу­чэн­няў: выяўлен­чае мастацтва, біблейскія сюжэты, пазакласная рабо­та, вышэйшая адука­цыя, вагавая катэгорыя, трайное сальта. У ро­лі тэрміналагічнага элемента можа выступаць не толькі прыметнік, які мае самастойнае спецыяльнае зна­чэнне (лабіялізаваны), але і пры­метнікі агульнаўжывальныя (умоўны – умоўны рэфлекс, тлусты – тлусты шрыфт, мяккі – мяккі гук).

Некаторыя прыметнікі набываюць прадметнае значэнне і нязмен­насць роду, а часам і ліку, выконваюць у сказе ролю дзейніка ці дапаў­нен­ня: нася­комыя, цытрусавыя, паляўнічы. Спосабам субстантывацыі (пераходам прыметнікаў у назоўнікі) утвараюцца і некаторыя тэрміны: аднаклетачныя, лёгкія, прамая, датыкальная.

Паводле значэння, граматычных асаблівасцей прыметнікі падзяляюцца на якасныя, адносныя і прыналежныя.

Заўвага. Кароткія якасныя прыметнікі ў беларускай мове ўжываюцца рэдка, у форме адзіночнага ліку мужчынскага роду яны маюць нулявы канчатак: рад, дуж, жаночага і ніякага роду – канчатак ‑ а: рад а, чыст а; у множным ліку – канчатак - ы, (-і): дзец і шчаслів ы. Кароткія прыметнікі не скланяюцца, змяняюцца толькі па родах і ліках. У сказе выконваюць ролю выказніка: І люб і смуцен час прыгоды, калі душа ўсяе прыроды з тваёю злучана душою. (Якуб Колас.)

Практыкаванне 60.

· Прачытайце тэксты.

· Вызначце стыль, абгрунтуйце свой вывад.

· Выпішыце словазлучэнні з прыметнікамі.

· Якія лексіка-граматычныя разрады прыметнікаў (якасныя, аднос­ныя, прыналеж­ныя) пераважаюць у кожным з тэкстаў і якую функ­цыю яны выконваюць (ацэначную, выяўленчую, інфармацыйную, класіфікацыйную)?

Тэкст № 1. Старажытным метадам народнай педагогікі з поўным правам можна лічыць гульню. У гульні дзеці вучацца разумець нава­коль­ны свет, мацуюцца духоўна і фізічна. На самым пачатку выхаванне дзі­цяці ідзе шляхам пераймання дарослых. Маленькая асоба спрабуе ўзна­віць убачанае і пачутае ў час сваіх гульняў. Нібы паўтараючы перад­гісторыю сучаснага чалавека, які ў далёкім мінулым, каб спазнаць нава­кольны свет, ішоў ад простага да складанага, ад эмпірычнага во­пыту да ўсвядомленых дзеянняў, сучаснае ча­ла­вечае дзіця свой пер­шы жыццёвы вопыт пераносіць у гульнявую дзейнасць. У гульнях дзіця ў неназойлівай нязмушанай абстаноўцы замацоўвае свае жыццёвыя назіранні, спазнае навакольны свет, набывае ўменні і навыкі, якія так спат­рэбяцца яму потым, у дарослым жыцці. Такое простае і ўсё ж ня­простае ўзаемадзеянне дзіцяці з жыццём, што праходзіць цераз гульню, можна вызначыць наступным чынам: найпрасцейшы эмпірыч­ны вопыт – гульня – усвядомленае дзеянне.

Вялікае месца ў жыцці дзіцяці займаюць сюжэтныя і ролевыя гульні. У іх адбіваецца гісторыя, традыцыі, звычаі народа, яго працоўная дзей­насць, побыт, культура. Шырока выкарыстоўваецца вусная народная творчасць (казкі, прыказкі, прымаўкі, загадкі, песні, лічылкі). У такіх гульнях дзіця набывае першыя простыя веды па працы, уменні і навыкі, атрымлівае пэўнае маральнае і інтэлектуальнае развіццё. (Г. Арлова.)

Тэкст № 2.