Правапіс складаных прыметнікаў

Пішуцца праз дэфіс:

а) прыметнікі, утвораныя ад складаных слоў, якія пішуцца праз дэ­фіс: Буда-Кашалёў – буда-кашалёўскі, Давыд-Гарадок – давыд-гара­доцкі;

б) прыметнікі, утвораныя ад двух-трох слоў, якія абазначаюць раўна­­праўныя паняцці: беларуска-рускі слоўнік, грамадска-палітычная дзейнасць;

в) прыметнікі, утвораныя ад двух слоў са значэннем дадатковага адцення колеру, якасці: кісла-салодкі, светла-блакітны;

г) складаныя прыметнікі з першай часткай усходне -, заходне -, паўночна -, паўднёва -, якія ўваходзяць у склад геаграфічных назваў або абазначаюць пра­межкавыя напрамкі свету: Заходне-Сібірская нізіна, паўднёва-ўсходні вецер.

Пішуцца разам:

а) прыметнікі, утвораныя ад складаных назоўнікаў, якія пішуцца разам: Наваполацк – наваполацкі, авіямадэль – авіямадэльны;

б) складаныя прыметнікі, утвораныя са словазлучэння назоўніка з ін­­шымі часцінамі мовы (у такіх словазлучэннях падпарадкавальная су­вязь): правы бераг – правабярэжны, Лацінская Амерыка – лаціна­аме­рыканскі;

в) складаныя прыметнікі, утвораныя са спалучэння прыслоўя і пры­метніка, прыслоўя і дзеепрыметніка, калі яны абазначаюць адно па­няцце: вечназялёны, высокакваліфікаваны, супрацьлеглы.

Заўвага. Ад прыметнікаў, у склад якіх уваходзіць прыслоўе, трэба ад­розніваць словазлучэнні прыслоўяў і прыметнікаў (дзеепрыметнікаў), якія пішуцца асобна. У словазлучэннях кожнае слова захоўвае свой націск, выконвае самастойную сінтаксічную ролю, іх можна пераставіць месцамі, паставіць пытанне да прыслоўяў: шчырапаважаны і шчыра сказанае слова.

Практыкаванне 66.

· Спішыце тэкст, раскрываючы дужкі. Растлумачце правапіс складаных назоўнікаў і прыметнікаў.

Тэкст № 1. У паняцце атлетычнай падрыхтаванасці ўваходзіць раз­віццё ў спартсменаў такіх якасцей, як сіла, хуткасць, спрытнасць, вы­нос­лі­васць. Для іх ўдасканалення, як у межах усяго хакея ў цэлым, так і ў межах асобных амплуа, знойдзены і распрацаваны разна­стай­ныя (арганізацыйна) метадычныя і педагагічныя сродкі (кругла)гадовай трэніроўкі.

Акрабатыка, асобныя віды лёгкай атлетыкі, мадэрнізаваныя фут­бол, баскетбол і гандбол, складаныя практыкаванні з абцяжарваннем – вось далёка не поўны пералік сродкаў развіцця атлетызму. Творча і (розна)бакова выкарыстоўваючы гэтыя сродкі, нашы трэнеры скара­чаюць час, неабходны для дасягнення вяршынь майстэрства – (атле­тычна)падрыхтаваны гулец спасцігае (тэхніка)тактычныя прамудрасці куды больш хутка і паспяхова, чым спартсмен, які грэбуе атлетызмам. І не выпадкова ва ўменні развіваць пэўныя, неабходныя для канкрэтнага хакеіста і канкрэтнага амплуа якасці, ва ўзроўні функцыянальнай падрыхтаванасці як каманд, так і (індывідуальна)яркіх, моцных гульцоў, нашаму хакею няма роўных. (Паводле А. Тарасава.)

Тэкст № 2. Славянская і, магчыма, яшчэ праславянская магія паў­стае перад намі ў творчасці Святланы Урублеўскай. Адсюль харак­тэрны для яе прац зварот да знака як універсальнай формы перадачы першаснага сэнсу быц­ця, сімвалізацыя ўсёй прасторы габелена. Знак у трактоўцы аўтара заў­сё­ды (эмацыянальна)афарбаваны і напоўнены энергіяй. Яе габелен «Знакі зямлі» вылучае суровая манументальнасць вялікіх пластычных мас і напру­жанасць (чырвона)карычневай гамы. Свят­лана Урублеўская «ўспамінае», адкрывае наноў, сцвярджае – ува­сабляе ў (візуальна)адчувальныя формы хтанічны пачатак як пачатак стваральны і (жыва)творны.

Лірычны па сваіх інтанацыях габелен «Іней». Яго галоўны выяўлен­чы матыў – дрэва жыцця. Сілуэт дрэва напоўнены знакамі сонца, неба, вады, зямлі, урадлівасці і іх камбінацыямі. Сімвалічным з’яўляецца і ад­крытае (супраць)пастаўленне цёплага (вохрыста)карычневага сілуэ­та дрэва халоднаму (жамчужна)шэраму фону...

Узмоцненая дэкаратыўнасць і мудрагелістая арнаментацыя, карна­валь­насць уласцівы серыі (міні)габеленаў «Прыдзвінскія каляды». Гэты шэраг пра­цягваюць (міні)габелены «Птушкі і рыбы» з іх вясёлай непа­срэ­днасцю, што набліжаецца да дзіцячага (света)ўспрымання. Спалу­чэнне гладкага і ворса­ва­га ткацтва, лапідарнасць каляровых плям, якія нагадваюць стылістыку «сла­вян­скіх маляванак», або «пісанак», характэрныя для апошняй серыі. (В. Осіпаў.)

Тэкст № 3. (Сама)свядомасць еўрапейскай культуры ў ХХ ста­годдзі стала відавочнай падставай і выдатным грунтам для развіцця міфалагічнага мыслення. І хоць паводле юнгаўскай канцэпцыі (міфа)творчасць уяўляе сабой бесперапынны працэс, уласцівы чала­вецтву ва ўсе часы, менавіта ў мінулым стагоддзі гэты працэс дасягнуў (свое)асаблівага апагея. Значнае павелічэнне маштабаў міфалагічнага мыс­лення ў ХХ стагоддзі засведчыла з’яўленне міфа новага кшталту: не столькі цэласнага і (эстэтычна)аформленага, колькі (шырока)распаў­сю­джанага ў выглядзе асобных складнікаў – матываў, (перша)вобра­заў, тыпаў, архетыпаў. Міфемы, (міфала)гемы трывала занялі месца завер­шаных формаў міфаў.

Міфы заўжды былі ўласцівы палітычным і ідэалагічным сістэмам, але (міфа)творчасць ХХ стагоддзя – асабліва заідэалагізаваная эстэ­тыч­ная з’ява. Пры гэтым міфы робяцца (свое)асаблівымі лініямі дэмар­кацыі паміж рознымі культурамі і (сацыяльна)палітычнымі сістэмамі. (Паводле М. Цыбульскага.)

Практыкаванне 67.

· Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Ад выдзеленых назоўнікаў утварыце і запішыце прыметнікі.

Тэкст № 1. Первый официальный матч за звание чемпиона ми­ра по шахматам был проведен в далеком 1886 году. В борьбе двух немецких шахматистов победил Вильгельм Стейниц, а дальше, для того чтобы получить вожделенное звание, необходимо было одолеть действующего чемпиона в матче до определенного числа побед. При этом не требовалось никакого отбора, ибо чемпион сам выбирал со­пер­ника из числа наиболее (по его мнению) достойных и способных обес­печить призовой фонд. Такая «монархия» приводила к тому, что не­которые весьма и весьма сильные претенденты не имели воз­мож­но­сти соревноваться за мировое первенство – неодолимым препят­стви­ем для них являлась назначаемая чемпионом сумма призового фонда.

Летом 1924 года в Париже проходили VІІІ Олимпийские игры. В рам­ках выставочной программы были проведены международные шахматные соревнования. Воспользовавшись моментом, делегаты национальных федераций основали Всемирный шахматный союз, поз­же названный Международной шахматной федерацией (ФИДЕ). Под эгидой федерации в 1948 году был проведен матч-турнир силь­нейших гроссмейстеров, а победитель Михаил Ботвинник был объявлен шес­тым чемпионом мира. ФИДЕ выработала определенные правила про­ве­дения мировых первенств, которые с небольшими изменениями действовали практически 50 лет. («Прессбол».)

Слоўнік

Вожделенный	– жаданы
Действующий	– дзейны
Достойный	– варты

Тэкст № 2. От исторических времен детства человечества и до дней космической эры обыкновенная глина всегда являлась велико­лепным строительным материалом и первоосновой разнообразнейших изделий из керамики.

Из размытой под дождем глины еще неумелая рука первобытного человека грубо вылепила убогую плошку, из глины неведомые мастера Древнего Египта, Вавилона, Греции создавали несравненные шедевры кувшинов, амфор, светильников, вырабатывали совершен­ней­шие формы красно-черных фигурных сосудов.

Изобретение кирпича сделало человека могучим творцом го­ро­дов, крепостей, храмов. Поливная керамика, облицовочные кирпичи и плитки необычайно расширили диапазон возможностей строителя и художника.

Не случайно исторические музеи, музеи искусства и культуры всех времен и народов так богаты экспонатами из керамики, не случайно ар­хеологи и художники, историки и инженеры-строители, архитек­торы и химики вновь и вновь обращаются к истории керамики, керами­ческого искусства. И делается это не только для того, чтобы лучше понять прошлое, а может быть, и для того, чтобы сделать новый шаг в будущее. (Ю. Мелентьев.)

Слоўнік

Великолепный	– надзвычайны, цудоўны
Убогаяплошка	– убогая міска
Облицовочныекирпичи	– абліцовачная цэгла

Тэкст № 3. Слово «культура» в качестве исходного имеет латинское сolere, что означает «возделывание, воспитание, развитие, почитание, культ». С ХVІІІ в. под культурой начинают понимать все, что появилось благодаря дея­тельности человека, его целенаправленным размышлениям. Все эти значения сохранились в позднейших употреб­ле­ниях слова «культура», но пер­воначально это слово означало «целе­направленное воздействие чело­века на природу, изменение природы в интересах человека, т. е. воз­де­лы­вание земли».

Культура – одно из фундаментальных понятий социально-гумани­тар­ного по­знания. Это слово стало употребляться в качестве научного термина со второй половины ХVІІІ в.– «века Просвещения». Перво­начальное опре­деле­ние культуры в научной литературе принадлежит Э. Тайлору, который по­нимал культуру как комплекс, включающий зна­ния, верования, искусства, за­коны, мораль, обычаи и другие спо­собности и привычки, обретенные че­ловеком как членом общества. Сейчас определений, по мнению П. С. Гу­ре­ви­ча, уже четырехзначное число, что свидетельствует не только о временнóй культурологии. Но до сих пор в мировой культурологической мысли нет не только единого по­нимания культуры, но и общего взгляда на пути ее изу­чения, спо­соб­ного преодолеть этот методологический разнобой. (По В. Масловой.)

Тэст «Прыметнік»

1. Адзначце якасныя прыметнікі:

1) фізічнае выхаванне, 2) нізкая паспяховасць,

3) кантрольная работа, 4) старанныя адносіны,

5) акуратная праца.

2. Адзначце прыметнікі, якія маюць ступені параўнання:

1) школьная дакументацыя, 2) здольны вучань,

3) утульная аўдыторыя, 4) зручная мэбля,

5) маральнае выхаванне.

3. Адзначце, ад якіх назоўнікаў прыналежныя прыметнікі ўтвараюцца пры дапамозе суфікса - ін, - ын:

1) выкладчык, 2) настаўніца, 3) выхавацель,

4) аспірант, 5) студэнтка.

4. Адзначце прыметнікі, у якіх пішацца адна літара - н -:

1) дыплом_ая работа, 2) насце_ая газета,

3) карці_ая галерэя, 4) сярэбра_ы медаль,

5) гасці_ы гаспадар.

5. Адзначце прыметнікі, у якіх пішацца мяккі знак:

1) школ_ны, 2) верасен_скі, 3) хатын_скі,

4) казан_скі, 5) прафесіянал_ны.

6. Адзначце, у якіх прыметніках, утвораных ад прапанаваных назоўнікаў, суфікс - ск - перадаецца нязменна:

1) турыст, 2) рыцар, 3) студэнт,

4) горад, 5) факультэт.

7. Адзначце, у якіх прыметніках, утвораных ад прапанаваных назоў­нікаў, суфікс - ск - змяняецца:

1) лабарант, 2) прыход, 3) універсітэт,

4) юнак, 5) настаўнік.

8. Адзначце прыметнікі, якія пішуцца разам:

1) (унутры)школьны кантроль,

2) (што)дзённыя заняткі,

3) (класна)урочная сістэма навучання,

4) (мала)камплектная школа,

5) (прафесійна)тэхнічнае вучылішча,

9. Адзначце прыметнікі, якія пішуцца праз злучок:

1) (мастацтва)знаўчая адукацыя,

2) (руска)беларускі слоўнік,

3) (вучэбна)вытворчыя майстэрні,

4) (фізкультурна)спартыўная секцыя,

5) (медыка)педагагічная камісія.

10. Адзначце прыметнікі, якія пішуцца з вялікай літары:

1) (Б,б)еларускі дзяржаўны універсітэт,

2) (С,с)партанскае выхаванне,

3) (Ф,ф)рэйдава тэорыя,

4) (К,к)оласаўская стыпендыя,

5) (П,п)ачатковая школа