Спражэнне дзеясловаў

Спражэнне – змяненне дзеясловаў па асобах і ліках у цяперашнім і будучым простым часе абвеснага ладу. У залежнасці ад характару аса­бовых канчаткаў выдзяляюцца два тыпы спражэння – першае і другое.

Лік	Асоба	1 спражэнне	2 спражэнне
канчаткі	прыклады	канчаткі	прыклады
Адзіночны	1-я	-у (-ю)	іду, пішу, берагу, спяваю, скачу	-у (-ю)	гавару, сплю
2-я	-еш (-эш, -аш)	ідзеш, пішаш, беражэш, спяваеш, скачаш	-іш (-ыш)	гаворыш, спіш
3-я	-е (-э, -а)	ідзе, піша, беражэ, спявае, скача	-іць (-ыць)	гаворыць, спіць
Множны	1-я	-ём (-ем, -ом, -ам)	ідзём, пішам, беражом, спяваем, скачам	-ім (-ым)	гаворым, спім
2-я	-еце (-яцце, -аце)	ідзяце, пішаце, беражаце, спяваеце, скачаце	-іце (-ыце)	гаворыце, спіце
3-я	-уць (-юць)	ідуць, пішуць, берагуць, спяваюць, скачуць	-аць (-яць)	гавораць, спяць

Дзеяслоў бегчы і вытворныя ад яго рознаспрагальныя, у іх у 3-й асобе мн. л. канчатак І спражэння - уць, а ў астатніх формах – канчаткі ІІ спражэння: я бяг у, ты бяж ыш, ён бяж ыць, мы бяж ым, вы беж ыце, яны бяг уць.

Дзеясловы есці, даць і ўсе вытворныя ад іх спрагаюцца па асобым спражэнні:

Асоба	Адзіночны лік	Множны лік
1-я	ем, дам	ядзім, дадзім і ямо, дамо
2-я	ясі, дасі	ясце, дасце
3-я	есць, дасць	ядуць, дадуць

Адрозненні паміж дзеясловамі І і ІІ спражэння выразна выяўляюцца ў 3-й асобе множнага ліку (І спражэнне - уць, - юць; ІІ спражэнне - аць, ‑ яць). У дзеясловаў з ненаціскнымі канчаткамі спражэнне лепш вызна­чаць па неазна­чальнай форме.

Да ІІ спражэння адносяцца:

а) дзеясловы на - іць, -ыць, дзе - і -, - ы - суфікс: нас-і-ць, туж-ы-ць. Не блытаць з аднаскладовымі дзеясловамі тыпу бі-ць, лі-ць, ві-ць, шы‑ць, якія адносяцца да І спражэння;

б) дзеясловы на - эць (- ець), калі э (е) не захоўваецца ў 1-й асобе адзі­ночнага ліку (ненавідзець – ненавіджу, глядзець – гляджу), але: хацець – хачу, хоча, хочуць – І спражэнне;

в) асобныя дзеясловы на - аць: гнаць, спаць, стаць, баяцца, залежаць і ўсе вытворныя ад іх.

Усе астатнія дзеясловы з ненаціскнымі канчаткамі – І спражэння: маляваць – малюю, малюеш, малюеце.

Часта дапускаюцца памылкі пры ўжыванні дзеясловаў 2-й асобы множнага ліку. Трэба памятаць, што націск у дзеясловах 2-й асобы множнага ліку падае або на аснову, або на апошні склад канчатка: гуля́еце, зно́йдзеце, жывяцé, бежыцé. Праверыць сябе можна па форме 2-й асобы адзіночнага ліку: ты малю́еш – вы малю́еце, ты глядзíш – вы гледзіцé, ты льéш – вы льяцé, ты тчэ́ш – вы тчацé.

Практыкаванне 74.

· Прачытайце тэкст, паставіўшы дзеясловы ў патрэбную форму.

· Выпішыце граматычныя асновы сказаў, абазначце канчаткі дзея­словаў.

· Вызначце спражэнне дзеясловаў.

· Знайдзіце неспрагальныя формы дзеяслова.

· Выпішыце рады аднакарэнных слоў, растлумачце адрозненні ў іх значэнні.

Тэкст № 1. Нарэшце Васіль (націраць) лыжы воскам і (выпраў­ляцца) ў сваю першую лыжную вандроўку. Паліто не (апранаць), проста пад пінжачок паддзявае яшчэ адну сарочку. Снег (зашэрхнуць), па полі ісці лёгка, прыемна. Толькі не ісці трэба, а бегчы, бо інакш замерзнеш.

З таго часу, як (пачацца) заняткі ў школе, Васіль упершыню (вы­рвац­ца) на прастор. Дзяцінства (мінуць), ніякіх прыгод ён не (шу­каць). Ды якія могуць быць прыгоды на пустым заснежаным полі, па якім Васіль (шоргаць) лыжамі, насы якіх глядзяць у адзін правы бок. Снежны наст моцна (трымаць): снег (зля­жацца), прамёрз і толькі зрэдку лыжына правальваецца, прабіваючы зле­дзянелую скарынку. Поверх гэтай скарынкі вецер (пераганяць) з месца на мес­ца белую далікатную снежную муку, якая (насыпацца) з неба за апошні дзень. У лагчынах такой мукі занадта многа, і лыжы тут (правальвацца) глыбока.

Васіль (старацца) ісці як мага хутчэй, бо спіну (прабіраць) мароз. Толькі палкі без кольцаў на канцах глыбока (правальвацца) ў снег і замінаюць хуткай хадзе. Але на роўных мясцінах можна без палак абы­сціся. Васіль (бегчы) па снежным насце, трымаючы палкі пад пахамі.

Хутка ён знаходзіць патрэбны тэмп і рытм: проста хутка крочыць па заснежаным полі, не выбіваючыся з сіл. (І. Навуменка.)

Тэкст № 2. У станкавым жывапісе Беларусі XVII стагоддзя важ­нае мес­ца (займаць) партрэт. Ён (станавіцца) адным з папулярных і знач­на (пашы­раць) свае відавыя межы. Тып сармацкага партрэта, галоў­ныя адрозненні якога (складацца) яшчэ ў канцы XVI стагоддзя, (атрымаць) далейшае развіццё. У ім (пачынаць) вылучацца такія віды, як рыцарскі, трунны, эпітафійны. Ціка­васць грамадства да партрэтнага жанру ў XVII стагоддзі была невыпадковай. У гэты перыяд у краіне ўсё большую ролю, акрамя магнатаў, (пачынаць) ады­грываць шляхта. Яна (вы­працаваць) свае светапоглядныя канцэпцыі, нормы паводзін, ад­па­ведную культуру. Прадстаўнікі магнатэрыі і шляхты вялікую ролю нада­ва­лі роду, сям’і. Памяць аб сямейнай гісторыі і яе прадстаўнікоў павін­ны былі данесці да нашчадкаў партрэтныя галерэі продкаў. Не (абы­сціся) і без падманаў. Імкненне зрабіць свой род старажытным (вы­ма­гаць) некаторых заказваць мастакам партрэтныя выявы міфічных асоб.

Вядучая роля мемарыяльнага пачатку ў партрэце сфарміравала патра­ба­ванне дакладнай перадачы натуры, увагу да дэталяў, якія (на­бы­ваць) сімва­лічны і алегарычны сэнс. У XVII стагоддзі на Беларусі парт­рэтныя творы (пісац­ца) не толькі мясцовымі мастакамі, але і інша­земнымі жывапісцамі, што ў вялікай колькасці (працаваць) на землях Рэчы Паспалітай. Але яны павінны былі падпарадкоўвацца прынцыпам і правілам, што ўжо склаліся ў жанры і маглі ўносіць у пластычна-воб­разную мову сваіх твораў толькі нязначныя змены, адпаведныя тым школам, прадстаўнікамі якіх з’яўляліся. Сармацкі партрэт, як носьбіт і сім­вал шляхецтва, (выконваць) у дачыненні да сябе вызначальную ахоў­ніцкую ролю. Спецыфічная функцыянальная накірава­насць парт­рэт­ных выяў (сфарміраваць) яго своеасаблівыя прыкметы, якія не змя­ня­ліся на працягу многіх дзесяцігоддзяў. Для іх характэрныя строгія ка­но­ны: фігура падаецца ў рост, радзей пагрудна або пакаленна, у парад­ным адзенні з атрыбутамі ўлады. Выявы звычайна (дапаўняцца) доўгім подпісам, у якім (паведамляцца) пра ўзнагароды, тытулы, пасады пака­занай асобы, а таксама некаторыя біяграфічныя звесткі. (Б. Лазука.)

Тэкст № 3. Лёс Рагнеды (хваляваць) не толькі гісторыкаў і мас­та­коў, але і паэтаў, кампазітараў ХІХ стагоддзя. Ужо пасля ад­крыцця і публікацыі спісаў «Аповесці мінулых гадоў» пра Рагнеду (пі­саць) драмы, вершы, а кампазітар Сяроў (ствараць) оперу «Рагнеда». У 1822 годзе паэт-дзекабрыст Кандрат Рылееў (пераасэнсаваць) у вер­шах сюжэт легенды пра замах полацкай князёўны на Уладзіміра Кіеў­скага ў сваёй драме, названай ім таксама «Рагнеда», ён (правесці) гістарычную паралель паміж вобразам гордай, непакорлівай полацкай князёўны і жонкамі дзекабрыстаў.

Менавіта ў час уздыму рэвалюцыйнай сітуацыі ў Расіі, у 1870 годзе, (з’яўляцца) два творы мастака С. Грыбкова: «Уладзімір і Рагнеда», «Рэўнасць Рагнеды». Звычайна ў гістарычнай літаратуры гэтыя творы (згадвацца) як прыдатак да «Уладзіміра перад Рагнедаю» Ласенкі. Мастацкая крытыка амаль не (надаваць) ім увагі. Але ж яны створаны роўна праз сто гадоў пасля першай гістарычнай карціны на гэтую тэму. У карціне Грыбкова Рагнеда-жанчына паказана як чалавек глыбокіх па­чуц­цяў, якога асабістая драма (прымусіць) актыўна дзейнічаць. Скла­даны душэўны стан, унутраная экспрэсія ўвасоблены ў творы пера­канаўча. Ідэальная прыгажосць гераіні, яе перавага і веліч (прыцягваць) сімпатыі гледача.

Гістарычны вобраз Рагнеды, рэканструяваны ў выяўленчым мас­тацт­ве і іншых галінах культуры Расіі ХVІІІ–ХІХ стагоддзяў, (абуджаць) твор­чую энергію беларускіх дзеячоў ХХ стагоддзя. (С. Манько-Радкевіч.)

· З якімі значэннямі ўжыта слова драма ў тэксце?

· Якія словы можна аднесці да тэматычнай групы творы? Да якіх відаў мастацтва яны адносяцца?