Утварэнне і ўжыванне дзеепрыслоўяў

Дзеепрыслоўі незакончанага трывання абазначаюць звычайна да­дат­ковае дзеянне, якое адбываецца ці адбывалася адначасова з асноўным дзе­­яннем. Утвараюцца ад асновы цяперашняга часу дзеясловаў І спра­жэн­ня пры дапамозе суфіксаў- учы, - ючы; ад дзеясловаў ІІ спражэння – - ачы, - ячы: яны каж-уць – каж- учы; любу‑юц-ца – любу- ючы -ся; гавор-аць – гавор- ачы; нос-яць – нос‑ ячы. Выключэнне: баяцца – баючыся, крычаць – крычучы, дры­жаць – дрыжучы, спяць – сплючы і некаторыя інш.

Дзеепрыслоўі закончанага трывання абазначаюць закончанае дадатковае дзеянне, якое адбылося раней за асноўнае. Утвараюцца ад асновы інфінітыва або прошлага часу з дапамогай суфіксаў ‑ ўшы, - шы: даказа-ць – даказа -ўшы, аднес-ці – аднес -шы.

У сказе дзеепрыслоўе абазначае дадатковае дзеянне той самай асобы ці прадмета, што ўтвараюць дзеянне, выражанае дзеясловам-выказнікам, да якога дзеепрыслоўе адносіцца: Кудлатыя нізкія хмары бясконцаю кудзеляю рассцілаліся на небе, сеючы халодным дажджом і дробным градам. (Я. Колас). Парушэннем літаратурнай мовы з’яўля­ецца ўжыванне дзеепрыслоўя і дзеяслова-выказніка, якія абазначаюць дзеянні розных асоб або прадметаў. Няправільна: Чытаючы творы пра ваенныя падзеі, сапраўды сціскаецца сэрца і пад.

Практыкаванне 82.

· Прачытайце тэкст.

· Назавіце асноўнае і дадатковае дзеянне ў сказах.

· Выпішыце дзеепрыслоўі і дзеепрыметнікі, вызначце і параўнайце іх граматычныя катэгорыі. Адзначце суфіксы.

Тэкст № 1. Двухразовыя трэніроўкі, заняткі са штангай, здачы розных нарматываў, залікаў – усё гэта, як у віры, закруціла Аляксея, прыціснула строгім рэжымам, навучыла ашчадна цаніць час. Вечарамі, зрабіўшы ўрокі, ён адольваў млявае жаданне сну, уключаў настольную лямпу і падоўгу чытаў...

Спакваля, пазнаючы азы адолення вышыні, Аляксей асвоіў «нажніцы». Ад па­ветранага пераступання планкі перайшоў да «хвалі», затым – да «пе­ра­кату». Сяргей Панасавіч не гнаў вынікі, даючы хлопцу адчуць смак вышыні, уменне ўзяць яе па-рознаму. І толькі тады, калі Аляксей даволі тонка авалодаў гэтымі трыма спосабамі скачка, трэнер даў магчымасць яму перайсці на «перакідны». Сантыметры пайшлі ўверх, уздымаючы планку ўсё вышай і вышай, нарэшце дабраліся да той рыскі, за якой, праз дзесяць сантыметраў уверх, чырванеў жаданы рубеж многіх – два метры. (А. Камароўскі.)

· Раскажце, якія віды спорту аб’ядноўвае лёгкая атлетыка.

Тэкст № 2. Сучаснаму чалавеку нялёгка ўвайсці ў свет ста­ра­жытнага мастацтва, тым больш зразумець абраз. Яно, на першы по­гляд, можа падацца нязвыклым, дзіўным, мастацтвам за сямю пячаткамі.

Сучасны глядач прывык «чытаць» выяву, зыходзячы з жэстаў, по­зір­каў персанажаў, іх мімікі. У іконе гэтага няма. Святыя на іконах звы­чайна стаяць нерухома, захоўваючы спакой, твары без мімікі. Постаці плоскасныя, абліччы адчужаныя. Незвычайныя ў іконе адлюстраванні архітэктуры і пейзажу.

Каб зразумець мову іконы, трэба ўспомніць перш за ўсё народныя ўяўленні аб колеры, гармоніі, прыгадаць мову народных казак, прытчаў, прымавак, прыказак.

Сонца і Белы Свет былі сімвалам хараства, шчасця, дабрабыту. Слова «святы» паходзіць ад слоў «святло», «светлы». І сваіх святых іканапісцы ма­лявалі ў іконах у арэоле залатога ззяння або з залатым вян­цом над галавой – німбам. Залатое святло ў іконе сімвалізуе Боскае святло. Залацісты колер ствараў адмысловае асяроддзе – не пло­с­касць, не прастору, а нешта зыбкае, неакрэсленае. Азораны трапяткім полымем свечкі альбо лампады, свяшчэнны воблік то выступаў з гэтага фону, то зноў аддаляўся ў глыбіню, нараджаючы адчуванне таям­нічасці, незвычайнасці.

Сімвалічны ў іконе быў і колер адзення святых. Чырвоны колер аль­бо вішнёвы – сімвал Бога, Боскага агню, пакутніцтва, крыві. Сіні колер – колер неба і чысціні, колер Боскага ззяння, зялёны – сімвал юнацтва і квецені.

Самае галоўнае, што збліжае абраз з народным мастацтвам,– гэта чыстыя, радасныя фарбы, дзіўная гармонія, абвостранае пачуццё рытму, дасканала знойдзеныя прапорцыі. Колеравая палітра іконы, як і ў народным мастацтве, сціплая, але даведзеная да дасканаласці. (А. Таланцава.)

· Раскажыце пра беларускі іканапіс.

Тэкст № 3. Беларускія гісторыкі, этнографы, філолагі, фальк­ла­рысты даўно ўжо карыстаюцца пажоўклымі ад часу кнігамі-рары­тэ­тамі і як даследчыкі судакранаюцца з рукапіснай спадчынай славутых ву­чоных Яўстаха і Канс­тан­ціна Тышкевічаў. Гэта яны, не зважаючы на свой высокі графскі тытул, бралі ў рукі рыдлёўкі і вялі раскопкі стара­жытных курганоў. Гэта яны здымалі з сябе сурдуты і апраналіся ў про­стае сялянскае адзенне, заходзілі ў хаты вясковай беднаты паслу­хаць шчырую гутарку пра побыт, даведацца пра абрады і забабоны ды за­пісаць народныя песні. У душы прысягнуўшы служыць свайму народу, браты Тышкевічы ніколі не адступалі ад сваіх перакананняў, шчыра працавалі на карысць роднага краю.

Начытаўшыся пра загадкі старажытнага свету, Я. Тышкевіч вы­ра­шыў грунтоўна разабрацца ў тыпах помнікаў на нашай зямлі, высвет­ліць, ці ёсць тут якая заканамернасць і сувязь з культурай плямёнаў, што жылі на тэры­торыі Беларусі, і пачаў, як і большасць археолагаў, з даследавання курганоў.

Працуючы шмат са сваімі знаходкамі, археолаг упершыню зрабіў дэ­та­лёвае апісанне каменных прылад працы: сякер, молатаў, кліноў, даў іх харак­тарыстыку. У дадатку да кнігі «Археалагічныя даследа­ванні» змешчаны ма­люнкі найкаштоўнейшых прадметаў, знойдзеных у асноўным пры раскопках, што стала вельмі важным аргументам у ме­то­дыцы даследаванняў, якая ў той час толькі зараджалася. (Паводле Г. Каханоўскага, А. Каханоўскага.)

· Раскажыце пра дзейнасць братоў Тышкевічаў.

Практыкаванне 83.

· Спішыце тэкст, ад дзеясловаў, што ў дужках, утварыце дзее­прыслоўі, абазначце іх суфіксы.

Тэкст № 1. Яшчэ ў дзяцінстве рамантыка старажытнагрэчаскіх Алім­пій­скіх гульняў настолькі захапіла П’ера дэ Кубертэна, што з гадамі перарасла ў дзёрзкую мару – адрадзіць іх.

Але спачатку хлопчык стаў актыўна займацца фізічнымі практыка­ван­нямі, (умацаваць) сілу духа і мышцаў. Адначасова шмат чытаў аб гульнях, вывучаў архіўныя дакументы.

(Скончыць) універсітэт, ён асабіста адправіўся на зямлю старажы­т­най Алімпіі. (Вярнуцца) дадому, з натхненнем пачаў расказваць сябрам аб убачаным і пачутым.

Вясной 1893 года Кубертэн адправіўся ў Міністэрства асветы Фран­цыі, каб даказаць, што адраджэнне гульняў падыме аўтарытэт Францыі, што гэта справа гонару кожнага француза і яго, міністра, асабіста. У рэшце рэшт міністр, (пагадзіцца) з довадамі П’ера, дазволіў правя­дзен­не на тэрыторыі краіны Сусветнага кангрэса па адраджэнні Алімпійскіх гульняў, які адбыўся 16 чэрвеня 1894 года ў актавай зале Сарбоны.

(Заслухаць) даклад Кубертэна і (азнаёміцца) з распрацаванымі ім арганізацыйнымі высновамі алімпійскага руху, кангрэс 23 чэрвеня 1894 года зацвердзіў Алімпійскую Хартыю.

На кангрэсе было вырашана правесці першыя Алімпійскія гульні сучас­нас­ці ў Грэцыі, дзе яны калісьці нарадзіліся. А (адзначыць) выклю­ч­ныя заслугі П’ера дэ Кубертэна, другія гульні арганізаваць у 1900 годзе ў Парыжы. (Паводле У. Ягорычава.)

· Растлумачце правапіс вялікай літары.

Тэкст № 2. Рамантычныя захапленні Казіміра Альхімовіча развіваліся не без уздзеяння паўстання 1863 года, якое адыграла вялікую ролю не толькі ў творчасці мастака, але і ў яго жыцці ўвогуле. Як асоба ён вырас з гэтага паўстання, (увабраць) ў сябе лепшыя рысы беларускай шляхты: нацыя­наль­ную свядомасць, чысціню парываў і імкненняў, стойкасць светапогляду.

Не (здолець) ўвасобіць ў рэальнае жыццё свае грамадскія інтарэсы і справы, звязаныя з нацыянальным вызваленнем Беларусі, Казімір Альхімовіч стараецца ўсё ж духоўна абудзіць яго, уздзейнічаць на патрыятычныя пачуцці, (адкрываць) у сваіх жывапісных палотнах старонкі слаўнага мінулага.

Адзін з лепшых твораў – «Пахаванне Гедыміна». Напісаная ў 1883 годзе карціна мела еўрапейскую вядомасць, атрымала высокія ўзнага­роды на выставах у Пецярбурзе, Парыжы, Варшаве.

Увагу мастака прыцягнуў і трагічны лёс Кейстута. У творы «Ад­па­чынак Кейстута» выхаплены з жыцця князя толькі адзін момант, кароткі сон у часе цяжкага ваеннага пахода. Працягам гэтай тэмы ўспрыма­ец­ца палатно «Вітаўт ля магілы Кейстута», дзе Вітаўт, (сысці) з каня, стаіць нерухома, паглыблены ў свае думкі перад курганам, (даць) клят­ву вернасці ці помсты. (Паказваць) гераічных асоб беларускай даўніны, аўтар паглыбляецца ў іх душэўны стан. Таму невыпадкова найчасцей выбірае ўласцівыя для рамантыкаў абвостраныя сітуацыі, у якіх больш поўна і натуральна выяўляюцца ўнутраныя рухі чалавека. (Паводле М. Пяткевіч-Загідулінай.)

· Растлумачце правапіс вялікай літары.

Тэкст № 3. Вышыванне здаўна лічылася ў беларусаў аба­вяз­кам выключна жаночым, хоць і з пэўнымі ўзроставымі абме­жа­ваннямі. (Выйсці) замуж, жанчына аддаваларукадзеллю не так шмат увагі – перш за ўсё з-за адсутнасці вольнага часу. Вышыванне было за­няткам дзяўчыны ў той перыяд яе жыцця, калі ўсе яе намаганні і дум­кі скіроўваліся на вясельную скрыню, на тое, каб, (рыхтавацца) да бу­дучага сямейнага жыцця, назапасіць патрэб­ную колькасць рыту­аль­ных прадметаў. Прыкладна з 12-15-гадовага ўзросту дзяўчына пачы­на­ла засвойваць працэс арнаментацыі іголкай. Першыя ўрокі браліся ў маці, (забяспечваць) бесперапынную перадачу традыцый, неабход­ных рамесніцкіх навыкаў. Вышывалі дома, вышывалі і на вячорках, асабліва ўзімку, (чаргаваць) шытво і прадзіва з танцамі, спевамі ды жартамі.

Беларуская народная вышыўка, (дасягаць) за шматвяковы перыяд раз­віцця высокай ступені дэкаратыўнага майстэрства, тым не менш бы­тавала выключна ў форме хатніх заняткаў, якія задавальнялі патрэ­бы сям’і. І толькі калі-нікалі, (улічваць) здольнасці і спрытнасць майст­рыхі, вышыўка рабілася па просьбе аднавяскоўцаў і ў такім выпадку ператваралася ў сродак дадатковага матэрыяльнага заработку. (Па­водле В. Фадзеевай.)

· Растлумачце падвойнае напісанне літар у выдзеленых словах.

Практыкаванне 84.

· Спішыце тэкст, расстаўляючы знакі прыпынку.

· Знайдзіце словы спецыяльнай лексікі, вызначце спосаб іх утварэння.

Тэкст № 1. Уласна кажучы у вялікім спорце многія віды не­бяс­печныя нават такія элегантныя ды вытанчаныя як фігурнае катанне і мас­тацкая гімнастыка. Фрыстайл жа з разраду тых аматары якіх па­він­ны валодаць моцнымі нервамі мужным характарам уменнем цярпець каб спатыкнуўшыся падчас выканання таго ці іншага суперскладанага элемента ўзняцца, у прамым і пераносным сэнсе слова зноў стаць на ногі і прадоўжыць выступленне раз за разам выконваючы невера­годныя піруэты сальта акрабатычныя скачкі... І не выпадкова толькі са­мыя загартаваныя і адданыя прыхільнікі гэтага віду спорту за некалькі гадоў напружаных і настойлівых трэніровак зноў жа поўных рызыкі пера­адолеўшы шлях з соцень і тысяч «пробных» тых жа скачкоў піруэтаў ды сальта пракладваюць сабе шлях да еўрапейскіх сусветных і алімпійскіх п’едэсталаў гонару. (Звязда.)

Тэкст № 2. Здарылася так што я гадоў з дваццаць не бачыўся з Азгурам. Прайшла вайна многа чаго перамянілася не стала многа каго з сяброў. Сустрэўшыся мы ведама прыглядаліся адзін да аднаго стараючыся пазнаць чым кожны стаў.

Прызнаюся не без душэўнай трывогі я пайшоў у майстэрню да Азгура там павінна быць тое святое святых у якім выказваецца самы высокі дух чалавека.

Ён перш пачаў сам мне паказваць і тлумачыць замыслы кампазіцыі але ўгледзеў што гэта мяне скоўвае не дае дамысліць і пашукаць рашэння самому. Ён скінуў пінжак сеў на табурэтку і пачаў як некалі варажыць над раскрытаю глінянаю фігураю сям-там падмазваючы сям-там раўняючы стэкаю то падымаючыся і адыходзячы то зноў прысаджваючыся на табурэтку. (Паводле Я. Скрыгана.)

Тэкст № 3. Нéглюбскі строй касцюм з архаічнай панёвай і ста­ра­жытным неразбаўленым яшчэ геаметрычным арнаментам. Ён як і любы іншы нясе ў сабе сэнс пабудовы ён будуецца. Знак «засеянае поле» якому каля чатырох тысяч гадоў адначасова і знак жанчыны і знак які выкладваў на зямлі беларускі селянін пачынаючы будаваць дом. Гэты ж знак упрыгожвае рукавы і ручнікі заўсёды знаходзячыся ў цэнтры кампазіцыі. Бо ён сам абазначэнне цэнтра сусвету. На некаторых ручніках рамбічныя знакі з касым крыжам і насеннем унутры ўтвараюць цэлыя вертыкальныя ланцугі. Гэта адно з увасабленняў Дрэва Жыцця вядомае ледзь не з палеаліту. Пульсуючы гэты парастак цягнецца ўверх даючы вобразнае і геніяльнае па ёмістасці інфармацыі сімвалічнае выяўленне Роду. (Паводле Г. Нечаевай.)

Практыкаванне 85.

· Перакладзіце тэкст на беларускую мову.

· Параўнайце ўтварэнне дзеепрыслоўяў у рускай і беларускай мовах.

· Назавіце сродкі сувязі сказаў у тэксце.

Тэкст № 1. Рассказывать о Медведе трудно. Думаю, коллеги-журналисты, зная Александра Васильевича, согласятся со мной. С одной стороны, про него написано столько тысяч страниц, что сказать нечто новое не представляется возможным. С другой – находясь под постоянным пристальным вниманием, при всей внешней открытости натуры, Медведь каким-то образом умудряется оставаться загадкой, неся в себе тайну феномена собственной судьбы. (С. Виноградов.)

Слоўнік

Пристальное внимание	– пільная ўвага
Умудряется	– умудраецца

Тэкст № 2. Отец хотел, чтобы Эдвард Мунк стал инженером. Но, увлекшись живописью, Эдвард в 18 лет поступил в Королевскую школу рисования, где, проучившись всего лишь год, вместе с друзьями снял студию и стал работать самостоятельно.

Уже ранние его работы написаны уверенной кистью мастера. Сре­ди них – первый из множества автопортретов. Мунк писал их потом еже­годно, словно следя за тем, как на него воздействует время. Ме­нял­ся не только он сам – менялась его живопись. Автопортреты без утай­ки, как на исповеди, повествуют о его жизни, тревогах, поисках, на­ход­ках, разочарованиях. Один из биографов, обращая внимание на сходство черт Мунка и Леонардо да Винчи, отмечал, что оба обладали огром­ной силой воли, оба, далеко опередив свое время, остались чужими среди современников. (А. Грачева.)

Слоўнік

Словно	– быццам
Без утайки	– не тоячыся
Повествовать	– апавядаць
Сходство	– падабенства

Тэкст № 3. Бетховен сел к инструменту, взял несколько низ­ких аккор­дов, и в зал полилась мелодия марша, прерываемая весе­лыми пасса­жами, полными блеска и остроумия. Низкие аккорды по­вто­ря­лись через равные интервалы, напоминая грохот барабанов, а в высо­ких регистрах звенели чудные трели, словно птицы и колокола сла­вили чью-то победу. Импровизация разворачивалась, низвергая водо­пады звуков, напоминая звон сабель. Безнадежно ожидая цитат из своего любимого Гайдна, хозяин салона недоуменно смотрел на композитора. Бетховен импровизировал на тему совсем неизвестной мелодии, в которой не было ровным счетом ничего от привычных изысканному венскому слуху изящных звуков. (М. Машин.)

Слоўнік

Прерываемая	– якая перарываецца
Остроумие	– дасціпнасць
Низвергать водопадзвуков	– звяргаць вадаспады гукаў
Безнадежно	– безнадзейна
Недоуменно	– здзіўлена, разгублена
Ровным счетом	– абсалютна, зусім
Изысканный слух	– далікатны слых
Изящные звуки	– вытанчаныя гукі

Тэст «Дзеяслоў»

1. Адзначце дзеясловы незакончанага трывання:

1) адкрыць, 2) падтрымліваць, 3) рашыць,

4) выкладаць, 5) выкарыстаць.

2. Адзначце дзеясловы, якія ў форме трэцяй асобы множнага ліку будуць мець канчатак - аць, - яць:

1) спадзявацца, 2) задавольвацца, 3) дагаварыцца,

4) залежаць, 5) гаварыць.

3. Адзначце дзеясловы, якія ў форме трэцяй асобы множнага ліку будуць мець канчатак - уць, - юць:

1) знайсці, 2) падказаць, 3) маляваць,

4) стаяць, 5) цярпець.

4. Адзначце дзеясловы, якія ў форме другой асобы множнага ліку абвеснага ладу маюць канчатак - еце:

1) знайсці, 2) падрасці, 3) смяяцца

4) пражыць, 5) выкінуць.

5. Адзначце дзеясловы, якія ў форме другой асобы множнага ліку абвеснага ладу маюць канчатак - яце:

1) гуляць, 2) забіраць, 3) несці,

4) ісці, 5) зберагаць.

6. Адзначце дзеясловы, якія ў другой асобе множнага ліку загаднага ладу пішуцца з мяккім знакам:

1) стан_це, 2) агледз_це, 3) правер_це,

4) адрэж_це, 5) вызнач_це.

7. Адзначце дзеясловы, якія маюць суфікс - ва -:

1) згад_ць, 2) стрымл_ць, 3) падпіс_ць,

4) разыгр_ць, 5) абнадзей_ць.

8. Адзначце дзеясловы, якія маюць суфікс - ава -, - ява -:

1) рад_цца, 2) загад_ць, 3) замарудж_ць,

4) крытык_ць, 5) даслед_ваць.

9. Адзначце дзеясловы, ад якіх можна утварыць дзеепрыметнікі, ужывальныя ў беларускай мове:

1) дрыжаць, 2) узнагародзіць, 3) вырасціць,

4) запрасіць, 5) смяяцца.

10. Адзначце дзеясловы, ад якіх нельга ўтварыць дзеепрыметнікі, ужывальныя ў беларускай мове:

1) заходзіць, 2) напісаць, 3) вывучыць,

4) навучыцца, 5) навучыць.