Правапіс прыслоўяў

Пішуцца разам:

а) прыслоўі, утвораныя ад прыслоўяў: назаўсёды, насупраць, пазаўчора, залішне, залетась, занадта;

б) прыслоўі, утвораныя спалучэннем прыназоўнікаў з рознымі склонавымі формамі кароткіх прыметнікаў: дабяла, змалку, здаўна, паціху, здалёку, справа;

г) прыслоўі, утвораныя спалучэннем прыназоўнікаў у, на з поўнымі прыметнікамі жаночага роду ў вінавальным склоне: упустую, урассыпную, наўдалую, ушчыльную; выключэнне: у адкрытую;

д) прыслоўі, утвораныя спалучэннем прыназоўнікаў у, на з лічэбнікамі: удвух, удзвюх, утрох, утраіх, утрая, упяцёх; але у адно, па двое, па трое;

е) прыслоўі, утвораныя ад займеннікаў: нашто, навошта, затым, потым, нізашто, зусім;

ж) прыслоўі, у якія ўваходзяць словы што і сама: штодзень, штоночы, таксама, гэтаксама;

з) прыслоўі, утвораныя спалучэннем прыназоўнікаў з рознымі склонавымі формамі назоўнікаў, якія ў сучаснай мове самастойна не ўжываюцца: досыць, дашчэнту, бесперастанку, даспадобы, запанібрата, знячэўку, насцеж;

і) прыслоўі з шырокім прасторавым і часавым значэннем, якія маюць у сваім складзе назоўнікі вечар, ранак, ноч, дзень, верх, ніз, гара, даль, высь, бок, перад, пачатак: увечары (але пад вечар), зранку (але з ранку да вечара, з вечара да ранку), уночы, удзень, уверх, уверсе, зверху, знізу (але з верху да нізу, з нізу да верху), угары, удаль, увысь, уперад, наперадзе, спачатку, адразу;

к) прыслоўі, утвораныя спалучэннем прыназоўнікаў з назоўнікамі, паміж якімі нельга без змены сэнсу паставіць азначэнне або да назоўніка нельга паставіць сэнсавага пытання: дадому, накрыж, напалову, увосень, узімку, напаказ, спадылба, упершыню, навекі, углыб, апоўдні, апоўначы.

Пішуцца праз дэфіс:

а) прыслоўі з прыстаўкамі па -, калі яны заканчваюцца на - аму,‑ яму, - ому, - му, - ску, - цку,- ы: па-летняму, па-новаму, па-беларуску, па-суседску, па-дзіцячы;

б) прыслоўі з прыстаўкай па -, калі яны ўтвораны ад парадкавых лічэбнікаў: па-першае, па-другое, па-трэцяе;

в) прыслоўі, утвораныя паўтарэннем таго самага слова: ціха-ціха, позна - позна, дзе-нідзе, мала-памалу, крыж-накрыж;

г) прыслоўі з прыстаўкай абы - і суфіксам - небудзь: абы-дзе, куды-небудзь.

Пішуцца асобна:

а) устойлівыя спалучэнні, у якіх слова паўтараецца ў розных скло­нах з прыназоўнікам: дзень у дзень, адзін на адзін, след у след, час ад часу;

б) спалучэнні назоўнікаў з прыназоўнікамі, якія не канчаткова перайшлі ў прыслоўі, бо назоўнік можа ўжывацца ў розных склонавых формах: на памяць, па памяці, за памяццю, у пару, да пары, не ў пару, за мяжой, з-за мяжы, за мяжу, пад пахай, з-пад пахі;

в) спалучэнні назоўнікаў, якія пачынаюцца галоснай, з пры­назоў­нікам у: у абдымку, у абмен, у адзіночку;

г) спалучэнні назоўнікаў з прыназоўнікамі без, з, да, на: без аглядкі, без разбору, з ходу, з разбегу, з размаху, да ўпаду, да зарэзу, на віду, на жаль, на вока.

Запомніць: усё роўна, усё адно, як след, якраз.

Практыкаванне 87.

· Растлумачце правапіс прыслоўяў.

· Ці з’яўляюцца сінонімамі выдзеленыя словы? Растлумачце розніцу ў іх значэнні, праілюструйце ўласнымі сказамі.

· Запішыце сінанімічны рад са словамі спачатку, назаўсёды.

Улетку, мякка, без аглядкі, з разбегу, за мяжой, па-новаму, дзесьці, зранку, дзе - нідзе, кудысьці, на шчасце, штогод, абы - дзе, мімаволі, на­вошта, штораз, тамсама, дадому, па-твойму, абы-куды, ззаду, удвая, на момант, удзвюх, надзвычайна, па-чацвёртае, недзе, паабапал, залетась, на­паказ, без разбору, на бягу, утрох, апоўначы, на памяць, з разгону, удзень, напралом, спачатку, на злосць, бясконца, назаўсёды, на вока, углыб, раз-пораз, якраз, як след, усё адно, па-першае, без канца, па двое.

Практыкаванне 88.

· Прачытайце тэкст.

· Як трэба пісаць выдзеленыя словы: разам, асобна, праз злучок?

· Перакладзіце тэкст на рускую мову.

Тэкст № 1. Кідок мяча сагнутай рукой (з) верху ў апорным становішчы з’яўляецца адным з самых распаўсюджаных у гандболе. Як правіла, яго наносяць з сярэдніх і далёкіх дыстанцый з закрытых па­зіцый. Гэтым прыёмам ігракі часта робяць сяміметровы штрафны кідок.

Кідок падобны на перадачу мяча сагнутай рукой (з) верху, але выкон­ва­ецца з максімальным намаганнем. Ігрок пачынае замах пад першы ці другі крок, а заканчвае адначасова з апошнім. Са становішча гатоўнасці да кідка рэзка разгібае ў калене левую нагу (выкарыстоў­ваючы рэакцыю апоры), (за) тым згібае тулава ў поясе, робячы адначасова вострападобны рух плячом, перадплеччам і кісцю.

Тэкст № 2. З’явіўшыся ў XIII стагоддзі ў краінах Заходняй Еўропы, каф­ля як канструктыўны элемент печаў ужо ў XIV стагоддзі бы­ла шырока распаўсюджана і на тэрыторыі Беларусі. (С)пачатку яна ме­ла цыліндрычную ці канічную форму і выраблялася на ганчарным кру­зе, але (не)(ў) забаве вы­най­шлі каробчатую кафлю з плоскай па­верхняй, на якой зручна было адціс­каць розныя выявы. (Як) раз такая кафля і прынесла славу беларускім майстрам.

З XVI стагоддзя кафля ў вялікай колькасці вырабляецца ў многіх бела­рускіх гарадах: Мінску, Магілёве, Гродне, Пінску, Віцебску, Заслаўі, Лагойску, Быхаве, Полацку, Мсціславе і інш.

Беларускія майстры-кафляры ўпісалі яркую старонку і ў гісторыю рускага мастацтва. Да нашых дзён у Маскве і яе ваколіцах захаваліся такія пабудовы, (з) нутры і (з) вонку аздобленыя паліхромным дыва­ном з рознакаляровых гліняных плітак. За сотні гадоў фарбы не па­бляклі, не выцвелі і сёння ярка пераліваюцца ў сонечных промнях, здзіўляючы нас высокім майстэрствам. (Паводле Я. Сахуты.)

Тэкст № 3. Струны пелі. Кожная (па) свойму. Іншая падасць голас і адразу сціхне, быццам да чаго прыслухоўваецца. Іншая гамоніць даўгавата, нібы хоча расказаць пра сваё, толькі ёй вядомае, адвечнае, важнае. Іншая гаворыць не спяшаючыся, разважліва, нібыта з разлікам пераканаць у нечым, запаланіць надзейна, адразу і (на) доўга. Яшчэ жывеш тым, што падарыла табе струна папярэдняя, а суседняя возьме раптам і перапыніць дарогу ёй, і пахваліцца сваім – маладым і задор­ным, і пакліча за сабою твае думкі, тваё сэрца – усяго цябе. Іншая, (на) суперак усім астатнім, як пакрыўджанае дзіцяня, возьме і раптам заплача. І тады плач той падхоплівае ці не ўся іхняя сямейка, і чуцён ён доўга – надрыўны і нібы няўмольны. А потым нібы хто супакоіць тое дзіцяня, і яно ўжо смяецца і смех свой, як сонца прамяні, разлівае да­лёка (на)(ў) кола. І здаецца ўжо: ты не ў хаце сядзіш, а ідзеш дарогаю, а над табою – трапяткі жаваранак. Але той жаваранак – толькі на нейкую хвіліну… (За) мест яго раптам узялі і зашчабяталі гаваркія ластаўкі. Яны шчабечуць, расказваюць пра свае радасці нястомна. (Я. Пархута.)