Сінтаксіс

Сінтаксіс (грэц. syntaxis – спалучэнне, парадак, будова) – раздзел граматыкі, які вывучае словазлучэнні і сказы: іх асноўныя тыпы, правілы і спосабы спалучэння слоў, іх сінтаксічныя функцыі і значэнні ў сказе, віды і сродкі сувязі паміж кампанентамі словазлучэння і складанага сказа.

Словазлучэнне – спалучэнне двух і больш самастойных слоў, звя­заных сэнсавай і падпарадкавальнай сувяззю. Сінтаксічная залеж­насць выражаецца з дапамогай канчаткаў, прыназоўнікаў, парадку слоў.

Як і слова, словазлучэнне называе паняцце, але называе яго больш канкрэтна, праз тыя дэталі, што абазначаны залежным словам.

Не з’яўляюцца словазлучэннем спалучэнне дзейніка і выказніка, аднародныя члены сказа, складаныя формы слоў (буду пісаць, напісаў бы, самы любімы, семдзесят пяць).

Адрозніваюць свабодныя (сінтаксічныя) і несвабодныя (фразеа­лагіч­ныя) словазлучэнні. Апошнія вызначаюцца ўстойлівасцю будовы, узнаўляльнасцю, цэласнасцю значэння, з’яўляюцца адным членам сказа. Акрамя таго вылучаюць сінтаксічна несвабодныя словазлучэнні, усе кампаненты якога выступаюць як адзін член сказа.

У свабодных словазлучэннях словы звязаны пры дапамозе пэўных відаў сувязі – дапасавання, кіравання, прымыкання.

Дапасаванне – від сувязі, пры якой залежнае слова набывае тую ж форму, што і галоўнае: мяккі снег, высокая гара, кожнае свята і пад.

Кіраванне – від сувязі, пры якім галоўнае слова патрабуе, каб залежнае стаяла ў пэўнай форме ўскоснага склону: маляваць карціну, вышыванне ўзораў, прасці кудзелю і г. д.

Прымыканне – від сувязі, пры якой залежнае слова нязменнае (пры­слоўі, дзеепрыслоўі, інфінітывы) і спалучаецца з галоўным толькі па сэнсе: жаданне перамагчы, размаўлялі па-сяброўску, імкненне не адстаць ды інш.

Практыкаванне 92.

· Прачытайце тэксты, вызначце іх стыль.

· Прааналізуйце:

а) якія віды простых сказаў (двухсастаўныя, аднасастаўныя, поўныя, няпоўныя) вы сустрэлі;

б) якія віды складаных сказаў (складаназлучаныя, складана­залеж­ныя, бяззлучнікавыя, сказы камбінаванай будовы) вы сустрэлі;

в) чым ускладненыя сказы (аднародныя члены, адасобленыя чле­ны сказа, зваротак, параўнанне, пабочныя словы, устаўныя кан­струкцыі).

· Сфармулюйце вывад пра сінтаксічныя асаблівасці навуковых тэкстаў.

Тэкст № 1. Мова – гэта не толькі сродак, з дапамогай якога людзі абменьваюцца інфармацыяй. Мова – гэта і люстэрка жыцця і працы на­рода, яго грамадскага і культурнага развіцця. Мова адлюстроўвае жыц­цёвы вопыт народа, асаблівасці яго мыслення і псіхікі (нацыянальны характар, тэмперамент, светапогляд і інш.), маральна-этычныя і эстэ­тыч­ныя нормы. Інакш кажучы, мова замацоўвае ўсё тое, што прынята называць культурай. Яна з’яўляецца спецыфічным спосабам існавання і захавання культуры і яе важная частка, якую мы атрымліваем ад продкаў. Таму мова і культура не проста ўзаемазвязаныя з’явы, але ў поўным сэнсе і адзінства, цэласнасць.

Любая культура з’яўляецца працэсам і вынікам асваення чалавекам рэчаіснасці, працэсам творчага асэнсавання свету і сябе ў ім. У розных народаў спосабы і вынікі гэтага асваення маюць агульнае і адметнае, спецыфічна-нацыянальнае, што вызначаецца ўмовамі жыцця і быту этнасу. Сам ландшафт (горы, лес, тундра, пустыня ці джунглі), клімат, раслінны і жывёльны свет прадвызначаюць характар заняткаў народа (земляробства ці паляванне, жывёлагадоўля, гандль і г. д.) і наклад­ваюць адбітак на яго ўспрыманне свету. Усё гэта выразна адлюстроў­ваец­ца ў мове: найперш у адметнасці слоўніка (бо ў назвах – свет рэ­чаў і ўяўленняў чалавека), у народнай афарыстыцы, непасрэдна звяза­най з матэрыяльнымі і духоўнымі каштоўнасцямі народа, што сфа­р­міраваліся пад уплывам прыродных, гістарычных, культурных і іншых фактараў, у канструкцыях словазлучэнняў, сказаў, у гукавым ладзе мовы, сугучных з нацыянальнай прыродай. Інакш кажучы, мова – гэта сувязь не толькі паміж людзьмі, але і людзей з прыродаю як важным складнікам культуры.

Разам з тым мова не толькі спосаб захавання духоўнасці і куль­туры, але ў пэўнай ступені і сродак іх фарміравання. Многія вучоныя схільны лічыць, што кожны народ бачыць свет праз прызму сваёй род­най мовы. Гэта азначае, што сама мова як своеасаблівы код культуры ў пэўнай ступені вызначае светапогляд і менталітэт народа, г. зн. яго псіхічную і нацыянальна-культурную адметнасць. Інакш кажучы, мова, будучы ўвасабленнем духу народа, на пэўным этапе развіцця яго ма­тэрыяльнай і духоўнай культуры становіцца, у сваю чаргу, асяродкам, які нараджае, фарміруе духоўнасць і ўплывае на стан культуры наступных пакаленняў. (Л. Сямешка.)

Тэкст № 2. Не саромейся, беларус, размаўляць па-свойму – на роднай мове бацькоў і дзядоў сваіх. Беражы сваю мову, беражы свае песні, свае казкі, звычаі і ўсё роднае – гэта спадчына дзядоў і вялікі нацыянальны здабытак.

Толькі тады цябе ўсе будуць паважаць як чалавека, калі будзеш сам сябе паважаць – калі не адмовішся ад свайго нацыянальнага здабытку. А першы нацыянальны здабытак – гэта родная мова.

Толькі ў роднай, добра зразумелай мове чалавечы розум развіваецца і ўзбагачае родную духоўную і эканамічную культуру.

Быць беларусам – гэта значыць працаваць для свайго краю, для свайго народа і развіваць сваю культуру і мастацтва. Таксама паважаць і ўсе іншыя нацыі – свайго не цурайся і чужому вучыся.

Кожны з нас павінен помніць і ведаць, што наша беларуская мова не горшая за іншыя мовы, толькі на нашай мове знарок было забаро­нена пісаць і друкаваць кнігі для таго, каб мы заставаліся цёмнымі людзь­мі і каб былі работнікамі ў чужых, больш «разумных» людзей. Ве­дайце, што некалькі соцень гадоў таму назад на нашай мове пісаліся законы ў гэтым краі і друкаваліся розныя свяшчэнныя і свецкія кнігі. (Паводле З. Бядулі.)

Практыкаванне 93.

· Прачытайе тэкст. Дайце яму назву.

· Абгрунтуйце падзел тэксту на абзацы.

· Выпішыце словазлучэнні, вызначце від сувязі.

· Назавіце спалучэнні слоў, якія не з’яўляюцца словазлучэннямі.

Тэкст № 1. Большую частку беларускай хакейнай зборнай на сённяшні дзень складаюць ветэраны. Гэта гульцы, якія прайшлі яшчэ савецкую школу хакея. Аднак паступова ў складзе зборнай пачалі з’яўляцца і маладыя хакеісты, якія зарабілі сабе імя ўжо ў суверэнным беларускім хакеі. Асноўнымі хакеістамі зборнай, яе лідэрамі з’яўляюцца 22-гадовы Канстанцін Кальцоў, 25-гадовыя Аляксей Калюжны і Дзміт­рый Дудзік. Апошні ўвогуле на Алімпійскіх гульнях стаў адзіным прад­стаўніком унутранага чэмпіянату Беларусі ў складзе сваёй каманды. Дзіма абараняе колеры хакейнага клуба «Гомель». Пасля некалькіх га­доў, праведзеных у Германіі, ён вярнуўся ў Беларусь. І стаў лідэрам свай­го клуба, адным з самых моцных форвардаў чэмпіянату краіны. Толь­кі крыўдная траўма перашкодзіла Дзіму прыняць удзел у чэмпія­наце свету, які праходзіў у галандскім Эйндховене. Пасля вяртання з Солт-Лэйк-Сіці Дудзіка проста насілі на руках. Відаць, ён і сам збіўся з ліку, колькі разоў прымаў шанаванні і віншаванні. І Дзіма заслужана стаў адным з прэтэндэнтаў на званне лепшага хакеіста Беларусі сёлет­няга сезона.

Самы малады па ўзросце, але далёка не «зялёны» па майстэр­стве – Канстанцін Кальцоў. Сёлетні сезон Косця, які, дарэчы, стаіць на драфце ў НХЛ, пачынаў у складзе казанскага «Ак Барса», а завяршыў у маскоўскім «Спартаку». І, што прыкметна, у яго яшчэ ёсць усе шанцы пра­явіць сябе ў Нацыянальнай хакейнай лізе, якая лічыцца наймац­ней­шай на планеце. На сённяшні дзень у НХЛ выступае толькі адзін прадстаўнік Беларусі – Руслан Салей. Працаголік Кальцоў б’ецца з усіх сіл, каб даказаць, што ён даўно адбыўся. (І. Гарошка.)

· Знайдзіце прыметнікі, растлумачце іх правапіс.

· Вызначце значэнне слова драфт.

Тэкст № 2. Энцыклапедычным тэрмінам «беларуская рэзь» азначаны адзін з найцікавейшых відаў дэкаратыўна-прыкладнога мас­тацт­ва Беларусі ХVІІ–ХVІІІ стагоддзяў – манументальна-дэкаратыўная аб’ёмна-ажурная разьба па дрэве, якой аздаблялі інтэр’еры палацаў і храмаў.

Дробнаўзорыстая разьба ў ХV–ХVІ стагоддзях, у сувязі з агульным развіццём рамёстваў і промыслаў, ужо пераставала задавальняць май­строў, якія аздаблялі ёю інтэр’еры манументальных збудаванняў, перш за ўсё іканастасы праваслаўных храмаў. Уплывы заходнееўрапейскага стылю баро­ка з яго пышнасцю і дэкаратыўнасцю паскорылі гэты пра­цэс. У ХVІІ стагоддзі разьба набыла аб’ёмны характар, калонкі ікана­стасаў уяўлялі сабой ажурнае перапляценне пышных раслінных па­расткаў з гронкамі і лістамі, у якія ўпля­таліся фігуры птушак, жывёл, чала­века. Разьбу пакрывалі спецыяльным грун­там (ляўкасам) і зала­ці­лі, што надавала ёй надзвычайную дэкаратыўнасць, іканастасы ў мігат­лі­вым святле быццам палымнелі. Такой разьбой аздобілі многія храмы на Беларусі.

Назву «беларуская рэзь» аб’ёмна-ажурная разьба атрымала ў Маскоў­­скай дзяржаве, дзе беларускія майстры аздобілі інтэр’еры шэра­га палацаў і храмаў. Асабліва вылучаецца буйнамаштабны іканастас Сма­лен­скага сабора Новадзявочага манастыра ў Маскве (1683–1685), упры­гожаны ажурнымі калонкамі з адмыслова пераплеценай вінаград­най лазой, фігурнымі карнізамі і картушамі. (Я. Сахута.)

· Знайдзіце прыметнікі, растлумачце іх правапіс.

· Раскажыце пра розныя віды дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва.

Тэкст № 3. На адной з планет сустрэліся два касмічныя ка­раб­лі – карабель зямлян і карабель прышэльцаў з далёкай невядомай Галактыкі. Каб пазнаць адзін аднаго, кожны распавёў другому пра сваю цывілізацыю.

Зямляне расказалі пра гісторыю развіцця чалавецтва, пра дасяг­нен­ні навуковай і тэхнічнай думкі. Але прышэльцы даўно апярэдзілі людзей Зямлі ў сваім развіцці, узровень іхняй цывілізацыі быў намнога вышэйшы за зямную, і таму тэхнічныя дасягненні людзей, якімі тыя ганарыліся, здаліся ім прымітыў­нымі. Іх здзівіла і ўзрушыла гісторыя чалавецтва – гэта была гісторыя няспынных войнаў.

З таго часу, як на Зямлі з’явіўся чалавек, людзі ўвесь час ваявалі паміж са­бою: брат паднімаў руку на брата, род на род, племя на племя, адзін народ знішчаў у вайне другі народ. І не было на Зямлі такой хвіліны, каб не лілася чалавечая кроў.

«Зямляне – варвары»,– вынеслі свой прысуд прышэльцы.

І тады людзі прынеслі ім свае кнігі, карціны мастакоў, творы музы­кантаў. У кні­гах была сабрана ўся людская мудрасць. У карцінах маста­коў апявалася ха­­раство Зямлі, на якой жыў чалавек, краса навакольнай прыроды, чароў­насць жанчыны-маці, што выкарміла яго, а яшчэ… пры­гажосць самога чала­ве­ка. Музыка апавядала пра яго душу, раскрываю­чы самыя патаемныя пачуц­ці…

І зноў перад прышэльцамі прайшла гісторыя Зямлі, але гісторыя, расказа­ная неабыякавай, трапяткою моваю паэтаў, казачнікаў, мудра­цоў, мастакоў, музыкаў. Гэта была гісторыя чалавечай думкі і ягонай душы, гісторыя пошукаў і барацьбы. Сумненняў і перамог. І тады схіліліся прышэльцы перад зямля­намі.

«Людзі мудрыя»,– сказалі яны.

Ва ўсе часы чалавек ствараў прыгажосць, таму што разумеў – без пры­гажосці гэтаксама нельга пражыць, як без ежы і вады. (А. Талан­цава.)

· Напішыце сваю казку, галоўным персанажам якой будзе Мастацтва.