Цытаты. Іх ужыванне і афармленне

Цытата (лац. citatum ад citare –‘заклікаць’) – даслоўная вытрымка з чыйго-небудзь выказвання, мастацкага, навуковага, публіцыстычнага тэксту, якая выкарыстоўваецца ў вусных і пісьмовых паведамленнях для пацвяр­джэн­ня ці тлумачэння аўтарскай думкі. Звычайна ўжыва­юц­ца цытаты ў навуковых працах, дакладах, лекцыях, рэфератах, сачы­неннях, як эпіграф да розных твораў і прац.

Цытата – гэта разнавіднасць чужой мовы і на пісьме бярэцца ў двукоссе і афармляецца наступным чынам.

1. Як простая мова, калі словы аўтара ўтрымліваюць дзеясловы гава­рыць, адзначаць і пад. Адрозніваюцца цытаты ад простай мовы спецыяльным прызначэннем і дакладнасцю спасылкі на крыніцу цыта­ванага выказвання. Пропуск у цытаце якіх-небудзь слоў абазначаецца шматкроп’ем: Бо слушна сказаў Францішак Скарына: «… тако ж и лю­ди, игде зродилися и ускормлены суть по Бозе, к тому месту ве­ликую ласку имають» (Багушэвіч Ф. Творы:Вершы, паэмы, апавяданні, арты­кулы / Уклад., прадм. Я. Янушкевіча. Мн., 1998. С. 5). «Ён [Я. Сі­пакоў – М. К. ] – з тых нямногіх літаратараў,– піша А. Мар­ціновіч,– хто ні ў адным сваім творы не схібіў, не напісаў ніводнага радка на так званую патрэбу дня, калі быў упэўнены, што гэта супярэчыць яго ўласным меркаванням, уласнай пазіцыі – і пісьменніцкай, і чыста чалавечай» [9].

2. Як частка сказа пры ўскоснай мове. У такім выпадку цытата бя­рэц­ца ў двукоссе і пішацца з малой літары: Барыс Сачанка справядліва зазначыў, што «мова – не толькі сродак зносін, а і душа народа, аснова яго культуры».

3. Цытаты, прыведзеныя ў вершаванай форме, у двукоссе не бя­руц­ца, а страфа запісваецца так, як у аўтара:

Мелодыя даляцела з таго берага, з вёскі Строчыца, якая рас­сы­пала свае хаты на пакатым узгорку над ціхаплыннай рэчкай Пціч:

Цячэ вада ў ярок,

Цячэ вада ў ярок –

Кладачку заліло.

Кладачка тоненька,

Вада халодненька,

А я малодзенька...

4. Цытата бярэцца ў двукоссе і падаецца спасылка на крыніцу, калі яна ўводзіцца ў тэкст без слоў аўтара: «Страшная гэта з’ява – ісці супраць свайго, кроўнага, роднага – на жаль, да сённяшняга дня не знікла» [10].

5. Звычайна не бяруцца ў двукоссі цытаты-эпіграфы. На наступным радку пад эпіграфам з правага боку даецца спасылка на крыніцу. Напрыклад, А. Куляшоў да паэмы «Хамуціус» узяў наступны эпіграф:

Ствараючы аблічча свету новага,

Ствараем мы і новае аблічча

Тым, хто загінуў.

М. Бануш.

6. Без спецыяльных спасылак у аўтарскі тэкст уключаюцца і бя­руц­ца ў двукоссе пэўныя словазлучэнні і словы: Мо ад непрымання ягоных «дзівацтваў», ад таго, што ён «не такі адвакат, як астатнія», сям’я не прымала Багушэвіча як паэта беларускага (Я. Янушкевіч.)

Практыкаванне 97.

· Прыказкі і выказванні выкарыстайце ў кантэксце як цытаты, афор­міце іх як простую мову і частку сказа.

За адзнакі,

(Асобна за веды),

За наяўнасць на ўроках, вядома,

За паводзіны ў школе і дома,

З кім у дружбе і з кім пасварыўся,

Ці здароў, ці абуты-адзеты,

Ці, як кажуць, напіты-наеты,

Дзе да згухлай апоўначы лазіць...

О настаўнік, не лай! Ганарыся,

Што аж так ты за вучня ў адказе... (Ніна Мацяш.)

Калі настаўнік спалучае ў сабе любоў да справы і любоў да вучняў – ён дасканалы настаўнік. (Л. М. Талстой.)

Не ведаць – не сорамна, сорамна не спытаць. (Мангольская прыказка.)

Вучыцца – адно, навучыцца – другое. (Узбекская прыказка.)

Мудры ведае, што ён многа ведае, а неразумнаму здаецца, што ён ведае ўсё. (Асірыйская прыказка.)

Навука – лепшы скарб, не ўкрадуць, не згарыць, не згніе, не прападзе – заўсёды пры сабе.

Практыкаванне 98.

· З асобных сказаў складзіце і запішыце тэкст, падзяліце яго на абзацы.

Тэкст № 1. Кожная дружына імкнулася як найхутчэй загнаць шар за рысу праціўніка. Драўляны шар скакаў, мітусіўся, як смяртэльна перапалоханы зайчык, па траве. Яны ўзялі загадзя падрыхтаваныя доў­гія арэхавыя кіі, круглы драўляны шар, падзяліліся на дзве дружыны і з аглушальным радасным лямантам пачалі заганяць шар за выкапа­ную ў зямлі рысу. Відно па ўсяму, не першы раз бачыў шырокі баярскі двор такую гульню-сечу. Але самае нечаканае для Рамана было тое, што прыгожая Кацера таксама схапіла кій і рынулася ў самую гушчу гуль­цоў. З усіх бакоў яго лупілі кіямі. «Загналі ў казіны рог!» – загрымела раптам на двары, і гэта азначала, што шар перакаціўся за рысу. Вэрхал стаяў несусветны, пот блішчаў на шчоках, з гучным ляскам сутыкаліся, скрыжоўваліся кіі. Кацера хутка сабрала чалавек дваццаць маладых чалядзінаў, баярскіх радовічаў, усіх, хто быў у гэты час на двары. Пераможцы радасна замахалі кіямі, а тыя, што прайгралі, унурыліся, кулакамі выціралі з чырвоных твараў пот. (Л. Дайнека.)

Тэкст № 2. Асабліва старанна аздабляюць ліштву. У кожнага народа ў архітэктуры свае традыцыі, што адпавядаюць прыродным умовам. Хаты маюць аздабленне на вуглах, шчытах, аконных карнізах, падстрэшках, вільчыках, дзвярах, ганках. Паводле іх выгляду мяркуюць пра значнасць па­будовы, заможнасць гаспадара. На некаторых вокнах можна ўбачыць прыкла­ды спалучэння дзвюх тэхнік, калі адпаведнай фор­мы ўзоры выразаюцца і аплікацыйна прыбіваюцца на дошку ліштвы. Вось і імкнуцца людзі як мага лепш іх аздобіць: звонку рас­квечваюць разьбой, расфарбоўваюць, унутры ве­шаюць каляровыя ці вышываныя фіранкі. Аснову яе складаюць трохгранныя зубчыкі, зроб­ле­ныя нажом ці простым разцом на плоскай паверхні дошкі. Пашы­ра­ная таксама скразная разьба (прапілоўка). Ліштва – гэта накладная, звы­чайна фігурная, планка вакол аконнага праёма. Так, у беларусаў хаты драўляныя, і аздабляюць іх разьбой, а, да прыкладу, на Украіне глінабітныя – размалёўваюць. Ад гэтага слова паходзяць беларускія прозвішчы Ліштван, Ліштвановіч і іншыя. А часам, як гэта мае месца ў вёсцы Моталь Іванаўскага раёна, нават і на коміне. Верхнюю частку аб­рамлення акна называюць надваконнік, а ніжнюю – падваконнік. У не­ка­торых хатах вокны зачыняюць на ноч або і ўдзень, калі на дварэ непа­гадзь, аканіцамі. Паводле меркаванняў даследчыкаў, найбольш стара­жытнай і распаўсюджанай на Беларусі лічыцца трохгранна-выемчатая разьба. Аканіцы маюць адну або дзве створкі. Кожны, хто прыязджае на вёску, звяртае ўвагу на вокны. Ліштва вокнаў часта ўпрыгожваецца разьбой. У гэтым выпадку на дошку наносіцца пэўны малюнак, які затым выпілоўваецца пілкай, у выніку разьба нагадвае карункі. Іх старанна ўпрыгожваюць разьбой і прапілоўкай, што ўтварае драўляныя карункі. Радзей аздабляюць вокны складанай разьбой, якая мае за­глыб­лены фон і выпуклыя форму ўзору. (Паводле М. Жабінскай.)

Тэкст № 3. Рамантычнае захапленне народнымі баладамі пад­штурх­нула інтэлігенцыю многіх краінаў Еўропы да пошукаў па­добных нацыянальных твораў і складання ўласных балад на фальк­лор­ным матэрыяле. Відаць, най­перш пасля калыханак і просценькіх дзі­ця­чых песняў запалоньваюць душы пад­леткаў баладныя песні. Паводле наяўнасці прыкметаў старажытнага света­ўспрымання да найбольш ранніх і распаўсюджаных належаць балады з міфалагічнымі матывамі. Яскравым узорам беларускай балады-міфа з’яўля­ецца паэтычная гіс­торыя пра кветку «браткі». Напружаны драматычны сюжэт, незвычай­ныя здарэнні, міфалагічныя пераўтварэнні яшчэ трымаюць дзяцей у добра знаёмым свеце казак і ўжо няўмольна набліжаюць да адвечных маральных праблем жыцця: дабро і зло, вернасць і здрада, любоў і нянавісць, злачынства і пакаранне. У нешматлікіх баладах казачнага ха­рактару выкарыс­тоў­ваецца частка сюжэта пэўнай казкі з яе воб­разамі і персаніфікаванымі з’я­ва­мі прыроды: ваўкі «няньчаць», а потым дзеляць дзіця, на якое забылася стом­леная ў полі маладзіца; воўк пера­магае ў шлюбным спаборніцтве. Само сло­ва «балада» (ад бал­лар – танцаваць) прыйшло да нас з Англіі, дзе ў ХVІІІ ст. былі апублі­каваныя старадаўнія англа-шатландскія песні – «балладс». Балады-легенды маюць сваімі сюжэтамі народныя апрацоўкі апо­кры­­фаў пра па­ганага цмока і Юр’я, пра Дароту-прыгажуню і г. д. Навелістыч­ныя ба­ла­ды ўяўляюць з сябе апавяданні, у якіх адлюстраваныя рэальныя жыц­цёвыя калізіі. Балады гульнёва-карагоднага зместу будаваліся на па­раў­­­нанні мілага (мілай) з найраднейшымі людзьмі, прычым даводзі­лася, што мілы (мілая) даражэйшы за радзіну. Большасць наве­лістычных балад мае сваім сюжэтам унутрысямейныя канфлікты, але ў нешматлікіх з іх канфлікт набывае сацыяльнае гучанне, як, напрыклад, у баладзе пра Бандароўну, пакладзеную Янкам Купалам у аснову вядомай аднайменнай паэмы. На старажытнай аснове створана і не­вялі­кая частка балад-загадак, якія апавядаюць далёка не пра тава­рыскія забавы, а пра неабходнасць выбару, выпрабаванне. На Бела­русі тэрмін «балада» на пачатку ХІХ ст. спярша замацаваўся ў літаратуры. У 30–40-я гг. ХІХ ст. значная колькасць балад была са­брана ў зборніках Я. Чачота, публікацыях Р. Зянькевіча, І. Хра­павіцкага. У 80-я гг. ХІХ ст. вялікае мноства балад сабралі і выдалі Е. Раманаў, П. Шэйн, Я. Карскі, М. Янчук, У. Вярыга. (Паводле Л. Камінскай.)

Практыкаванне 99. Прачытайце тэкст. Зрабіце яго стылістычны аналіз па схеме:

· сфера зносін;

· асноўная функцыя;

· падстыль;

· стылёвыя рысы;

· лексічныя асаблівасці;

· марфалагічныя асаблівасці;

· сінтаксічныя асаблівасці.

Народная культура базіруецца на глыбокіх традыцыях, якія ад­люстроў­ваюць асаблівасці вытворчай дзейнасці, духоўны патэнцыял народа, яго «энергетычны рэсурс». Традыцыі – гэта феномен культуры; яны адыгрываюць выключную ролю ў міжпакаленных сувязях, у захаванні і развіцці духоўнай спадчыны, у забеспячэнні жыццядзейнасці народа-этнасу. Народ, які не мае сваіх нацыянальных традыцый і беззваротна губляе іх, не мае і будучыні.

Традыцыя – гэта ўстойлівая этнакультурная з’ява, якая перада­ец­ца з пакалення ў пакаленне, жыве і функцыяніруе ў натуральным ася­род­дзі ў меншай ступені 80–100 гадоў, а часцей на працягу некалькіх ста­­годдзяў. У гэтым яе адрозненне ад навацыі, адносна новай з’явы ў культуры і быце...

Традцыйна-бытавая культура падзяляецца на матэрыяльную і духоўную. Матэрыяльная культура – гэта сукупнасць матэрыяльных каш­тоўнасцей і жыццёвых даброт, створаныя чалавецтвам у працэсе гіс­та­рычнай дзейнасці, – разнастайныя прылады працы, жыллё, куль­тавая архітэктура, абарончыя збудаванні, транспартныя сродкі, ежа, адзенне, амуніцыя і ўзбраенне, бытавыя і рытуальныя рэчы, прадметы мастацтва і інш.

Духоўная культура – гэта сукупнасць духоўных каштоўнасцей і дасягненняў: гуманітарныя і тэхнічныя веды, працоўныя навыкі, звычаі, абрады, разнастайныя віды мастацкай творчасці, мова, самасвядо­масць, рэлігія, мараль, права і да т. п. (В. С. Цітоў)

Практыкаванне 100. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Вызначце яго стыль, абгрунтуйце сваё меркаванне. Адзначце, якія нор­мы (арфаграфічныя, арфаэпічныя, граматычныя, лексічныя, стылі­стыч­ныя) вы ўлічылі пры перакладзе.

Учебно-научная речь – разновидность научной речи, имеющая особую сферу применения: она используется в процессе передачи и усвое­ния знаний, то есть в процессе обучения. Имея общие с научной речью основные признаки, учебно-научная речь обладает и рядом осо­бенностей, главная из которых – обучающая направленность выска­зы­вания. Чтобы овладеть законами выражения мысли в учебно-научной речи, необходимо хорошо знать коммуникативные ситуации, в которые попадает человек в разные периоды жизни в связи с тем или иным этапом своего воспитания и обучения. За каждой коммуникативной си­туа­цией закреплены наиболее типичные, распространенные, частот­ные языковые средства. Для успешного общения в учебной сфере необходимо знание минимума элементарных моделей предложений, без которых невозможно обучение.

Овладение нормами учебно-научной речи приводит и к овладению существенными для научного общения смысло-речевыми категориями, такими, например, как согласие, несогласие, сомнение, уверенность, не­уверенность, комментирование, аргументирование, оценка выдви­ну­тых аргументов, разъяснение или защита точки зрения, дополнение мыс­ли отвечающего (говорящего), утверждение, отрицание и пр. (Н. В. Нефедова)

Тэст «Словазлучэнне»

1. Адзначце прыметы словазлучэння:

1) адзінства некалькіх самастойных слоў,

2) выражае закончаную думку,

3) словы звязаны па сэнсе і граматычна,

4) кампаненты звязаны падпарадкавальнай сувяззю,

5) інтанацыйна завершанае.

2. Адзначце спалучэнні слоў, якія не з’яўляюцца словазлучэннямі:

1) дваццаць пяць, 2) будуць удзельнічаць,

3) самая высокая, 4) прыгожая мініяцюра,

5) дырэктар школы.

3. Адзначце свабодныя словазлучэнні:

1) бібікі біць, 2) футбольны мяч,

3) эпоха Адраджэння, 4) ахілесава пята,

5) Млечны Шлях.

4. Адзначце словазлучэнні, у якіх галоўнае слова выражана назоўнікам:

1) трэці паверх, 2) не адчуваць адказнасці,

3) страчаныя надзеі, 4) скачкі ўвышыню,

5) упрыгожаны вышыўкай.

5. Адзначце словазлучэнні, у якіх залежнае слова выражана назоўнікамі:

1) ніхто з сяброў, 2) чэмпіянат свету,

3) Коласавы паэмы, 4) кожны год,

5) запісаць адказ.

6. Адзначце словазлучэнні, словы ў якіх звязаны дапасаваннем:

1) дыягностыка ведаў, 2) настаўнік матэматыкі,

3) спартыўныя спаборніцтвы, 4) экалагічнае выхаванне,

5) мой падручнік.

7. Адзначце рады, у якіх ва ўсіх словазлучэннях словы звязаны кіраваннем:

1) засеяныя жытам; талент мастака,

2) птушыны спеў; прачытаць паэму,

3) дапамога сяброў; зайшоў да сябра,

4) ніхто з нас; нікога не сустрэў,

5) акуратна выкананы; дапамога брата.

8. Адзначце «лішняе» словазлучэнне паводле віду сувязі:

1) жаданне вучыцца, 2) позна вечарам,

3) ішлі спявяючы, 4) вяртацца дадому;

5) пашыць паліто.

9. Адзначце словазлучэнні, у якіх назоўнік і прыметнік павінны мець форму назоўнага склону множнага ліку:

1) дзве (каменная вежа),

2) дзевяць (новы рэкорд),

3) дваццаць тры (спартыўны аб’ект),

4) трыццаць пяць (вучэбная аўдыторыя),

5) пяцьдзесят чатыры (квадратны метр).

10. Адзначце словазлучэнні, у якіх дапушчана памылка:

1) хварэць на ангіну; 2) пайсці за вадой,

3) дзякаваць настаўніку, 4) смяецца над намі,

5) пачнецца а пятай гадзіне.