Утварэнне дзеепрыметнікаў

Дзеепрыметнікі незалежнага стану прошлага часу ўтвараюцца ад асновы інфінітыванепераходных дзеясловаўзакончанага тры­ван­­ня з дапамогай суфікса - л -: абледзяне-ць – абледзянелая дарога, за­рас-ці – зарослы сад (пашыраны ў мове); ад асновы інфі­ні­тыва пера­ходных і непераходных дзеясловаў закончанага тры­вання з дапа­могай суфіксаў - ш -, - ўш -: пасвятле-ць – пасвят­леўшае неба, вы­рас-ці – вырасшая бяроза (такіх формаў, асабліва адзіночнага ліку муж­чынскага роду, стараюцца пазбягаць, бо яны аманімічныя з дзее­прыслоўямі).

Дзеепрыметнікі незалежнага стану цяперашняга часу ўтвара­юцца ад асновы дзеясловаў цяперашняга часу незакончанага тры­ван­ня + суфіксы - уч - (- юч -), - ач - (- яч -): хвалю-юць – хвалюючыя сустрэчы. Такія дзеепрыметнікі нехарактэрныя для беларускай мовы, яны сустракаюцца ва ўстойлівых тэрміналагічных спалучэннях, у пераважнай большасці яны страцілі дзеяслоўныя катэгорыі і перайшлі ў разрад прыметнікаў: неўміручы подзвіг, кіпучая кроў, гаручыя слёзы, гаючая крыніца, балючае пытанне, пякучы боль.

Дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу ўтвараюцца ад асно­выінфінітыва пераходных дзеясловаў закончанага трыван­ня + суфікс - н - (ад дзеясловаў з асновай на - а, - я): напіса-ць – напі­са­ны, засея-ць – засеяны; + суфіксы - ен -, - ан - (ад дзеясловаў з асно­вай на зычны і на галосны - і -, - ы -, - е -): прывез-ці – прывезены, пад­стрыг­чы – падстрыжаны, напаі-ць – напоены, разгледзе-ць – раз­гле­джаны; + су­фікс - т -: вылі-ць – выліты, вышыць – вышыты. Такія дзее­пры­мет­нікі шырока ўжываюцца ў мове, маюць кароткую форму.

Дзеепрыметнікі залежнага стану цяперашняга часу ўтвараюцца ад асноў дзеясловаў цяперашняга часу, як правіла, пераходных дзея­словаў незакончанага трывання + суфіксы - ом - (- ем -), - ім - (‑ ым -). Гэтыя формы рэдкасныя ў беларускай мове, яны перайшлі ў разрад прыметнікаў: любімы твор.

Зваротныя дзеепрыметнікі ў беларускай мове не ўжываюцца.

Практыкаванне 77.

· Прачытайце тэкст. Вызначце яго тэму, асноўную думку, тып маў­лення.

· Выпішыце дзеепрыметнікі, вызначце іх стан, час, род, лік, склон.

· Абазначце, пры дапамозе якіх суфіксаў утварыліся дзеепрыметнікі.

· Выпішыце дзеясловы, утварыце магчымыя формы дзеепрымет­нікаў.

Тэкст № 1. Задача школы алімпійскага рэзерву – не проста бяс­плат­на навучаць усіх, хто жадае, але і рыхтаваць змену ў алімпійскія ка­манды. Дарэчы, двухразовая алімпійская чэмпіёнка Кацярына Хада­то­віч упершыню села ў лодку менавіта на гэтай базе. Таму мясцовыя трэ­неры ходзяць па школах і адбіраюць перспектыўных дзяцей. У пер­шую чаргу глядзяць на каардынацыю хлопцаў і дзяўчат, бо для весляроў вельмі важна ўмець трымаць баланс. Для байдарачнікаў падыходзяць дзеці з высокім ростам, добра развітымі плячыма і моцнымі рукамі. Закрыты гэты від спорту для школьнікаў з хранічнымі захворваннямі.

Худасочным, кволым хлопцам і дзяўчатам з тонкімі рукамі няма чаго тут рабіць. Праца з вяслом патрабуе вялікіх намаганняў, адно вес­ла­ванне – гэта нагрузка ў 25 кілаграмаў. Часам да лодкі прывязваюць груз, цяжар на трэніроўках спрыяе таму, што пазбаўлены баласту спартсмен пасля развівае большую хуткасць.

Трэнеры сцвярджаюць, што веславанне спрыяе ўсебаковаму фізіч­наму развіццю чалавека. «Нашых спартсменаў, якія дасягнулі добрых вынікаў, прыемна і сфатаграфаваць – яны прыгожыя, гарманічна раз­вітыя»,– хваляцца водныя настаўнікі. (А. Дзядзюля.)

· Выпішыце тэрміны. Спартсмены якога віду спорту найчасцей іх ужываюць? Працягніце тэрміналагічны рад.

Тэкст № 2. Самай неацэннай і незаменнай стратай бела­рускай архітэктурнай спадчыны з’яўляецца Благавешчанская царква ў Віцебску, па-варварску знішчаная ў снежні 1961 года. Унікальны помнік высокай культуры старажытнарускай народнасці быў узведзены ў ХІ–ХІІ стагоддзях у тра­дыцыях старажытнарускага царкоўнага дойлідства. Маляўніча размяшчаўся на левым беразе Заходняй Дзвіны на тэры­торыі старажытнага Ніжняга замка. Выцягнуты, прамавугольны ў плане, расчлянёны шасцю слупамі на тры нефы, храм пераходзіў у паўкруг­лую апсіду і завяршаўся купалам. Пакрыццё храма па закамарах і па­дзел яго фасадаў лапаткамі на праслы – старажытна­руская архітэк­турная традыцыя. Храм быў адметны высокамастацкім фрэс­кавым рос­пі­сам. Паўтараметровая таўшчыня сцен, выкладзеных з чаргаваных ра­доў тонкай цэглы-плінфы і блокаў вапняку, дазваляла зрабіць у іх вінта­вую лесвіцу на хоры для пеўчых. За 700-гадовую гісторыю царква неаднаразова змяняла свой знешні воблік. У ХІV стагоддзі аднаў­ля­ецца пасля разбурэння; у ХVІІ стагоддзі да яе дабудоўваецца шатровая званіца; у час перабудовы ў 2-й палове ХVІІІ стагоддзя надбудоўва­юцца характэрныя для барока дзве вежы галоўнага фасада; у другой палове ХІХ стагоддзя вежы разбіраюцца, а фасады і ўвесь воблік будынка зноў набывае рысы рэтраспектыўна-рускага стылю. У наш час рэшткі помніка закансерваваны. (А. М. Кулагін.)

· Растлумачце значэнне выдзеленых слоў.

Тэкст № 3. А потым наведалі палац сяляне з казою. З тва­рамі, намазанымі сажай, у вывернутых кажухах, у дзівосных «турэцкіх шапках» – яны прынеслі з сабой мароз, гукі дуды, цымбал і бубна.

Каза была ў шэрым ваўчыным футры з вяхотным хвастом, у суша­най авечай масцы. Замест барады ў яе быў пук каласоў. Каза мэкала і спявала дураслівым голасам.

Гэта была ўжо не забава, а важная справа, бо ад казы залежаў наступны ўраджай. Усім вядома, што душа нівы, каму пашанцавала яе ўбачыць, падобна на спрытную казу, якая бегае на задніх ножках. Такая ўжо істота. Спачатку ёй добра жыць, але потым жніцы жнуць жыта – і ўсё менш і менш застаецца месца, дзе магла б схавацца душа нівы. У адчаі яна хаваецца ў апошнюю жменю каласоў,– гэта і ёсць барада казла. Апошнюю жменю зразаюць асцярожна. Яна ляжыць пад абра­замі і выходзіць з хаты толькі на каляды, прывязаная да галавы казла. Тут яна радуецца і вырашае зрабіць, каб людзям было добра.

І людзі не кідаюць яе. Людзі трымаюць «душу» да вясны, вясной вы­но­сяць і асцярожна «адпускаюць», кладуць у высакаватыя зялёныя ўсходы.

І зноў душа насяляе сваё царства, не даючы загінуць ніводнай рас­лі­не, а сама вольна ходзіць на задніх ножках па ўсіх абшарах пры­дняп­роў­скіх ніў. (У. Караткевіч.)

· Знайдзіце і запішыце як мага больш фразеалагізмаў са словам каза і вытворнымі ад яго.

· Падрыхтуйце паведамленне «Вобраз казы ў вуснай народнай творчасці». Літаратура: Коваль У. У. Чым адгукнецца слова: фра­зеа­логія ў павер’ях, абрадах і звычаях. Мн., 1994; Мокиенко В. М. В глубь поговорки. М., 1999.

Практыкаванне 78.

· Спішыце тэкст, утвараючы дзеепрыметнікі ад дзеясловаў у дужках. Абазначце суфіксы.

· Падкрэсліце тэрміны–словазлучэнні. Растлумачце іх значэнне.

Тэкст № 1. Стадыён выбухнуў, (падхапіць) адзіным парывам, (узняць) маланкавым выстралам мяча, (увінціць) у «дзевятку». Узляталі ў руках парасоны, крылялі над галовамі плашчы, плашч-накідкі, газеты... Нельга было знайсці падобную сілу, якая гэтак жа спружынна, імгненна ўскінула б тысячы прагных да гола балельшчыкаў, зліла крык, гаману і свіст у адну моц.

Варатар, распластаўшыся на зямлі, здаецца, усё яшчэ сіліўся (выцягнуць) рукой адбіць мяч. Хоць спінай адчувае, што мяч там, у варотах, ды і па выбуху стадыёна зразумеў, што на гэты раз не абярог, не засланіў сваю святыню...

Не ўставаў і цэнтральны абаронца сапернікаў пасля адчайнага, але (запазніць) падкату ў штрафной. Доўгая брудная паласа пасля па­дзення на (разбіць) поле чарнела на рукаве яго белай футболкі. Чорны нумар на спіне, здавалася, наліўся нейкім цяжарам, і ці то ён, ці то скразны свіст ціснуў абаронцу к долу.

Другі абаронца, закрыўшы рукамі вочы, стаяў як (укапаць). Суддзя бег да цэнтра поля, упэўнена паказваў на белы круг розыгрышу мяча. Арбітру спрабаваў нешта даказаць, забягаючы наперад, высокі (нападаць) гасцей. Але суддзя быў няўмольны. (А. Камароўскі.)

· Напішыце невялікую замалёўку на тэму «Рэжысёры спартыўных спектакляў».

Тэкст № 2. XVII стагоддзе з’яўляецца перыядам росквіту мас­тацт­ва графікі. Для яе характэрны шэраг важных асаблівасцей, (звя­заць) са стылем барока, распаўсюджваннем новых тэхнік, відаў і жанраў. (Дамінаваць) і ру­хаючай сілай у графіцы XVII стагоддзя з’яві­ла­ся барока. Яго ўплывы былі неаднароднымі, што (звязаць) з існаваннем розных відаў графікі, (арыента­ваць) як на праваслаўныя – кірылаўскія – кнігі, так і на заходнееўрапейскія традыцыі. (Разглядаць) перыяд стаў часам развіцця і росквіту разнастайных графічных жанраў: партрэта, пейзажа, гістарычнага і бытавога жанраў, а таксама картаграфіі, відаў гарадоў, панегірычных гравюр. Гэтаму ў значнай ступені спрыяла засваенне беларускімі мастакамі асобных тэхнік. Разам з дрэварытам бурна развіваецца гравюра на метале, у асноўным медзярыт і афорт. Новыя тэхнічныя сродкі давалі магчымасць выяўляць дэталі, перадаваць святло-ценявую мадэліроўку прадметаў, фігур. (Б. Лазука.)

· Напішыце навуковае паведамленне на тэму «Барока ў беларускім мастацтве».

Тэкст № 3. Паглядзі на «Сакавік» Бялыніцкага-Бірулі. У ім няма ні пышных раслін і шыкоўных пабудоў, ні мудрагелістых ліній і зіхоткіх фарбаў. Звычайнае прадвесне, (убачыць) мастаком у адной са звычайных вясковых мясцовасцяў, якіх шмат. І (напісаць) гэты пейзаж няяркімі фарбамі, і назва самая звычайная – «Сакавік». За плотам стаяць шэрыя хаткі, каля іх голыя дрэвы без лісця, бурыя, бруднаватыя астравочкі зямлі, цёмны, (набрыняць) вадою снег. Неаднаразова (бачыць) намі карціна, якая паўтараецца кожнай вясною!

…Сакавік, прадвесне. Ажывае зямля пасля доўгага зімовага сну, вызваляючыся ад снегу, ад кайданоў холаду, прачынаюцца дрэвы, (сагрэць) веснавымі промнямі.

Паглядзі ўважліва, як (напісаць) палатно. Яно быццам (саткаць) з асоб­ных мазкоў, жывых, рухавых. Яны ўсе розныя – па велічыне, фор­ме, па адценнях колеру, таўшчыні. Па-рознаму мастак піша мокры, цяж­кі снег і зямлю, іначай (напісаць) неба і вада ў ручаіне. Кожны кавалачак ягонага «Сакавіка» (напоўніць) жыццём прыроды, яе дыханнем, яе вечнай зменлівасцю. Прырода знайшла ў асобе Бялыніцкага-Бірулі мастака, бясконца адданага ёй, цалкам (закахацца) у яе, удзячнага ёй, мастака, які здолеў у сваіх пейзажах перадаць самае патаемнае, што ёсць у прыродзе. (Паводле А. Таланцавай.)

· Падрыхтуйце паведамленне на тэму «Вясна ў творах беларускіх мастакоў».

Практыкаванне 79.

· Прачытайце тэкст, растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку.

· Раскажыце, у якіх выпадках адасабляюцца дзеепрыметнікі і дзеепрыметныя словазлучэнні.

· Знайдзіце словы спецыяльнай лексікі, растлумачце іх значэнне.

Тэкст № 1. Пры гульні ў гандбол галкіпер стаіць у варотах, рас­ставіўшы ногі на 20–25 см. Ногі злёгку сагнутыя ў каленных суставах, тулава крыху нахілена наперад, рукі нязначна сагнутыя ў лакцёвых суставах і выцягнутыя ў бакі далонямі наперад. Погляд скіраваны на мяч. Злёгку прыўзняўшыся на наскі, варатар гатовы да адбіцця мячоў, кінутых з цэнтральных зон нападу.

У час кідкоў мяча галкіпер у зыходным становішчы выконвае адну з самых складаных функцый – вызначае магчымы напрамак палёту мяча, выбірае абарончае дзеянне і час яго пачатку для адбіцця кідка.

Мяч, моцна пасланы ў адзін з верхніх вуглоў варот, адбіваюць хуткім вынасам рукі насустрач. Мячы, кінутыя бліжэй да варатара, можна парыраваць перадплеччам ці плячом. Усе кідкі, скіраваныя ў ніжнюю частку варот, галкіпер адбівае нагой, робячы кароткі ці доўгі выпад у бок мяча.

Тэкст № 2. Ёсць у Мінску месцы, якія вызначаюць аблічча го­ра­да, з’яўляюцца яго візітоўкай. Месцы, авеяныя паэзіяй, сумесна народжаныя архітэктурай і скульптурай. За іх вонкава статычным на стагоддзі воблікам прыхавана мноства гісторый. Гісторый ужо з міну­лага. Усё гэта можна сказаць пра плошчу народнага пісьменніка Беларусі Якуба Коласа.

Паводле задумы аўтара мемарыяла скульптара Заіра Азгура на пло­шчы імя Якуба Коласа мелася быць прадаўгаватае, метраў на 45, азяр­цо, абрамленае дзікім каменнем. А ў цэнтры павінен узвышацца вя­лізны валун – глыба, на якой павіннна сядзець жывая, не меншая глы­ба – гэта сам Якуб Колас. У ансамбль павінны былі ўваходзіць і дзве дзвюхфігурныя групы – персанажы аповесці Я. Коласа «Дрыгва» і паэмы «Сымон-музыка».

Задуманае мастаком было здзейснена. (Паводле А. Багданавай.)

Тэкст № 3. Імкненне чалавека ўпрыгожваць сваё адзенне, жыллё, прадметы хатняга ўжытку ўласцівае яму з даўніх часоў. Да нас дайшлі сімвалічныя арнаменты і дзівосныя сюжэты, якія выходзілі з-пад пяра, іголкі, пэндзаля, чаўнака альбо разца беларускіх майстроў-умельцаў. У вобразах, створаных народнай фантазіяй, адлюстраваны ўяўленні людзей пра магутныя сілы прыроды, раслінны і жывёльны свет, выказаны адносіны да Усявышняга і мара пра «райскае» жыццё.

Беларускі дзяржаўны музей народнай архітэктуры збірае і паказвае рэчы, што расказваюць нашчадкам пра мінулае майстэрства і захап­ленні продкаў, іх уклад жыцця. На экспазіцыі, размешчанай у маляў­ні­чым месцы, можна ўба­чыць цэлыя этнаграфічныя комплексы, ан­самбль з архітэктурных помнікаў кан­­ца ХVІІІ – пачатку ХХ ст., пера­ве­зе­ных з вёсак Цэнтральнай Беларусі, Па­азер’я, Падняпроўя, Панямоння і іншых рэгіёнаў. Паказаныя на экспазіцыі матэрыялы – гэта не гіста­рыч­ныя рэканструкцыі, не наглядныя дапаможнікі па этнаграфіі, а сапраўд­ныя творы мастацтва, у якіх раскрываюцца талент і пра­­цавітасць беларусаў, іх высокая культура побыту. (Паводле В. Малю­шы­най)