Скланенне і правапіс лічэбнікаў

1. Амаль усе лічэбнікі, за выключэннем дзевяноста і паўтара, паўтары, скланяюцца. Лічэбнікі сорак і сто ва ўсіх склонах (акрамя назоўнага і вінавальнага) маюць канчатак - а.

2. У колькасных лічэбніках ад адзінаццаці да дваццаці і лічэбніку трыццаць пішацца дзве літары ц. Падвоенае ц пішацца таксама ў творным склоне лічэбнікаў пяць, дзевяць – дваццаць, трыццаць.

3. Лічэбнікі два (дзве), абодва (абедзве), тры, чатыры ў творным склоне пішуцца з канчаткам - ма: двума, дзвюма, трыма, чатырма.

4. У складаных і састаўных колькасных лічэбніках ад пяцідзесяці да васьмідзесяці і ад двухсот да дзевяцісот пры скланенні змяняюцца ўсе іх часткі: шасцюстамі сямюдзесяццю васьмю.

5. Пры скланенні састаўных парадкавых лічэбнікаў змяняецца толь­кі апошняе слова: у тысяча дзевяцьсот восемдзесят пятым годзе.

Заўвага. Лічэбнік два спалучаецца з назоўнікам мужчынскага і ніякага роду, дзве – з назоўнікамі жаночага роду: два падручнікі – дзве кнігі, два хлопчыкі – дзве дзяўчынкі.

У спалучэннях лічэбнікаў два (абодва), дзве (абедзве), тры, чатыры з назоўнікамі і прыметнікамі апошнія ўжываюцца ў форме назоўнага склону множнага ліку: д з ве адрамантаваныя парты, тры складаныя задачы, чатыры новыя дамы.

Практыкаванне 71.

· Спішыце тэкст, запісваючы лічэбнікі словамі.

· Абазначце разрад лічэбнікаў.

· Выпішыце тэрміны, растлумачце іх значэнне.

· Вызначце спосаб утварэння тэрмінаў.

Тэкст № 1. Першы рэкардсмен свету швед Оскар Грундэн у 1892 г. прабег (зараз сказалі б – прайшоў) 500 метраў за 50,8 секунды. Ця­пер за гэты вынік не дадуць нават юнацкага разраду, а тады, у канцы ХIХ стагоддзя, яго называлі фантастычным, яму прочылі доўгае жыццё. Так будзе заўсёды: кожны рэкордны час будуць называць фанта­сты­кай, пра кожны казаць – на гады. Оскару Грундэну і яго партнёрам су­час­ныя рэ­корды маглі хіба толькі прысніцца ў салодкім сне. Вясной 1987 г. аме­ры­канец Нік Томец праляцеў 500 метраў за 36,23 секунды, пры гэтым на апошнім адрэзку развіў хуткасць каля 60 кіламетраў у гадзіну. Фан­та­сты­ка? Канечне! Сам рэкардсмен лічыць, што ў будучым се­зоне прыйдзе чарга 35-секунднага рубяжа...(Паводле В. Кумчага, А. Любімава.)

Тэкст № 2. Барысаглебская царква ў Навагрудку – трох­не­фа­вая двухвежавая пабудова, план яе асноўнага аб’ёму мае прама­вуголь­ную форму. З усходу заканчваецца шматграннай апсідай, з заха­ду да царк­в­ы прымыкае прытвор. Яе агульная даўжыня – 23,5 м, шырыня – 16 м.

Устаноўлена, што падмурак цэнтральнай грані апсіды выкананы з ва­луноў вялікіх і сярэдніх памераў на вапнава-пясчанай рошчыне. Яго падэшва залягае на глыбіні 2,8 м ад узроўню сучаснай дзённай па­верхні. Знешні край падмурка вынесены на 0,7 м ад вонкавай пло­скасці сцяны. На вышыні 0,65 м ад верхняга абрэза падмурка пра­со­чана му­роўка з блокаў вапняку (28–54х10­30 см), змацаваных вапнава-пясчанай рошчынай. Акрамя вапняку ўжыта плінфа. Асобныя яе кавалкі таўшчы­нёй 4,5 см пакладзены для выраўноўвання 2 верхніх радоў валуноў. У ХVІ ст. былі выкарыстаны не толькі будаўнічыя матэрыялы, але і пад­муркі храма ХІІ ст., на якіх узведзены сцены асноўнага аб’ёму царквы. (А. М. Кушнярэвіч.)

Тэкст № 3. Першым старажытным каменна-цагляным куль­та­вым будынкам быў Сафійскі Сабор у Полацку, будаўніцтва якога ад­носіцца да ХІ стагоддзя. Сабор дайшоў да нашага часу ў значна пера­будаваным выглядзе. Ад будынка ХІ стагоддзя захаваліся фрагменты слупоў, апсіды і сцен. У выніку работ, праведзеных у саборы ў сярэ­дзіне ХVІІІ стагоддзя, з паўднёвага боку была прыбудавана новая апсіда, на поўдні размешчаны ўваход і 2 вежы.

У плане сабор уяўляў сабой чатырохвугольнік з 5 нефамі і 3 а­п­сідамі гранёнай формы. 3 сярэднія нефы вылучаліся, што стварала ўра­жанне выцягнутасці і набліжала крыжова-купальны храм да базілі­каль­нага тыпу. Памеры Полацкай Сафіі з поўначы на поўдзень – 26,2 м, з захаду на ўсход – 25,5 м. Сцены храма былі выкладзены з цэглы ў тэхніцы візантыйскай кладкі «са схаваным радам». Аснову яе складала чаргаванне радоў цэглы (плінфы) – 1-ы супадаў знадворку з плоскасцю сцяны, 2-гі ўтопліваўся на невялікую глыбіню адносна верхняга і ніж­няга. Ніша, якая ўтваралася, запаўнялася вапняковым растворам з цагля­ным крошывам (цамянкай). Такі спосаб кладкі надаваў будынку жывапісны выгляд.

· Параўнайце гэты тэкст з наступнымі. Вызначце адрозненні ў пады­хо­дзе да апісання Сафійскага сабора.

…Як і раней, над усім местам узвышалася Сафея. Сэрца Скарыны перад гэтай яе плінфавай, бледна-ружовай непарушнасцю затрым­цела, а Сафійка ўсімі сваімі высокімі сямю вярхамі маўчала, пабліск­ваю­чы золатам крыжоў на сонцы больш сляпуча, чым нават само сон­ца. Скарына ступаў крокам запаволеным. Полы мантыі ягонай тут, на ўзгоркавым прасторы каля Сафеі, пачаў шырока развяваць, набягаючы з-за ракі, вецер, і гэтыя полы Францішку нібы перашкаджалі ў яго запаволенай хадзьбе, хоць маглі яны ўзбочнаму назіральніку здавацца нават крыламі, што раскрываліся. (А. Лойка.)

Званы Сафіі… Калі абуджаўся вялікі звон і густы, чысты гул яго падымаўся над саборам а сямі вярхах, а сямі купалах, і ўслед за ім, на адно імгненне апярэджваючы наступную магутную хвалю працяглага, трывожна-ўрачыстага гуку, праз спалоханы пошум крылаў узляталі ў паветра бязважкія чародкі галубоў, усё аціхала, усё нерухомела і ў По­лац­ку і ў яго ваколіцах уверх і ўніз па Дзвіне. І вось ужо адгукаліся ін­шыя, меншыя званы, адгукаліся, здавалася, бязладна, таропка, быц­цам даганяючы гук, і вось ужо іх пявучае бомканне злівалася ў ня­стрымнае, неабдымнае гучанне прасторы і ўсе позіркі міжволі звярта­лі­ся да неба, яснага, бязвоблачнага, ці ад краю да краю ахінутага рудой, пад колер зямлі, хмарай, і ў кожнай жывой душы, страпянуўшыся, білі крыламі трывога і радасць – няўцямная трывога і няўцямная радасць. І ў гэтых трывозе і радасці, што складалі адно цэлае – самую душу чала­вечую, было столькі таемнага, незразумела ўзвышанага, што і бяз­лет­ны немысель, і багабойлівы стары адчувалі сваю бяссільнасць, сваю безабароннасць перад небам і часам, які то ўслаўлялі, то адпявалі званы Сафіі. (Т. Бондар.)

Практыкаванне 72.

· Перакладзіце тэкст на беларускую мову.

· Лічэбнікі запішыце словамі.

Тэкст № 1. При изучении влияния табака на здоровье людей установлено, что если 25-летний человек не курит, то он в среднем может прожить еще 48,6 лет. Если же он выкуривает от 1 до 9 сигарет в день, этот срок сокращается до 44 лет. Ну, а если он выкуривает от 10 до 19 сигарет в день, то сокращает свою жизнь на 5,5 лет, а курящий от 20 до 39 сигарет еще больше – на 6,2 года. По данным ученых из Германии, курящие в возрасте от 40 до 49 лет умирают в 3 раза чаще, чем некурящие.

Доктор медицинских наук Л. В. Островский приводит такие данные: длительно курящие в 13 раз чаще заболевают стенокардией, в 12 раз – инфарктом миокарда и в 10 раз – язвой желудка. Каждый седьмой длительно курящий человек страдает облитерирующим эндартери­итом – тяжелым заболеванием кровеносных сосудов ног.

Риск умереть от болезней сосудов сердца у курящих в 2–3 раза боль­ше, чем у некурящих. Особенно курение опасно тем, что вызывает рак легких. Установлено, что люди, выкуривающие по 10–12 сигарет в день, заболевают раком легких в 15 раз чаще некурящих, а выкури­вающие по 2 пачки сигарет – в 30 раз. (Н. Коростелев.)

Слоўнік

Табак	– тытунь
Сигарета	– цыгарэта
Курящий	– курэц
Заболевают стенокардией, инфарктом миокарда, язвой желудка	– захворваюць на стэнакардыю, інфаркт міякарда, язву страўніка
Длительно курящий человек	– чалавек, які доўга курыць
Страдает облитерирующие эндартериитом	– пакутуе на аблітэруючы эндартэрыіт
Заболевают раком лёгких	– захворваюць на рак лёгкіх

Тэкст № 2. Замок-крепость – наиболее выдающийся памятник белорусской архитектуры XVI–XVIII вв.– расположен в городском поселке Мир Кореличского района Гродненской области. Построен в начале XVI в. магнатским родом Ильиничей для защиты от набегов татар-крымчаков и как твердыня в междоусобной борьбе.

Мирский замок в плане представляет собой близкий к квадрату че­ты­рех­угольник, со стороной длиной около 75 м. По углам расположены 4 пя­ти­этажных башни высотой 25–27 м, выступающие за пределы стен. По­середине западной стены расположена 5-я, шестиэтажная башня с въезд­ными воротами, перед которыми были подъемный мост и бар­ба­кан.

Башни замка в нижней части имеют четырехугольное сечение, вы­ше – восьмиугольное, завершаются шатровым покрытием. Фунда­менты башни и стен заглублены на 5 метров. Декор башен основан на конт­расте красных кирпичных стен и белых штукатуренных ниш с разно­образными арочными завершениями. Между собой башни со­еди­не­ны стенами с бойницами, сложенными из кирпича, высотой 13 м, тол­щиной внизу 3 м. Замок был окружен земляным валом высотой до 9 м, у подножья которого находился ров с водой. В середине XVI в. на замковом дворе возле восточной и южной стен возведены одно­этаж­ные корпуса дворца со складами и подвалами. До 1616 г. Радзивилами были надстроены еще 2 этажа в ренессансном стиле. Дворец имел более 40 комнат, украшенных мрамором, лепниной, шпалерами, наполненных различными произведениями искусства. (В. П. Кисель.)

Слоўнік

Твердыня в междоусобной борьбе	– цвярдыня ў міжусобнай барацьбе
Сторона длиной около 75 м	– старана даўжынёй каля 75 м
Выступающие за пределы стены	– якія выступаюць за межы сцен
Завершаются шатровым покрытием	– завяршаюцца шатровым пакрыццём
Более 40 комнат	– больш за 40 пакояў

Тэкст № 3. В литературе существует удивительный разно­бой, когда идет речь об изданиях Франциска Скорины – об их объеме, о количестве заставок и концовок… Возьмем, например, «Апостол», ко­то­рый вышел в свет в Вильне в марте 1525 г. По мнению таких авто­ри­тет­ных библиографов, как П. М. Строев и И. П. Каратаев, в книге 351 лист. И. П. Сахаров говорил о 352 листах, а А. И. Миловидов и Л. Е. Мах­новец – о 315.

По моему мнению, в книге 344 листа.

А сколько заставок и концовок в «Апостоле»? Александр Иванович Анушкин, выпустивший в 1962 г. интересную книгу «Во славном месте Ви­ленском», утверждал, что 624. В это число он, по-видимому, включал не только виньетки, но и инициалы-буквицы. Вера Ильинична Лукья­нен­ко, составившая очень полезный «Каталог белорусских изданий кирил­лов­ского шрифта ХVІ–ХVІІ вв.» – он вышел в свет в Ленинграде в 1973 г.,– называет другие числа – 280 виньеток и 427 инициалов. Геор­гий Яков­ле­вич Голенченко в сводном каталоге «Книга Белоруссии. 1517–1917», вышедшем в Минске в 1986 г., говорит о 276 заставках и 427 буквицах.

Я насчитал в «Апостоле» 283 заставки и 427 инициалов.

Дело заключается в том, что разные исследователи изучали различные экземпляры. Всего таких экземпляров известно 10: пять из них – в москов­ских библиотеках, два – в ленинградских, по одному – в Вильнюсе, Львове и Лондоне. (Е. Немировский.)