Скланенне назоўнікаў

Склонавыя канчаткі назоўніка залежаць ад асновы слова і націску; у некаторых выпадках – ад лексічнага значэння слова.

Назоўнікі 1 скланення ў давальным і месным склонах маюць адноль­кавыя канчаткі:

Склон	Аснова на
мяккі	цвёрды	зацвярдзелы	г, к, х
Н.	песня	фарба	мяжа	кніга	лявоніха	пляцоўка
Д.	песні	фарбе	мяжы	кнізе	лявонісе	пляцоўцы
М.	песні	фарбе	мяжы	кнізе	лявонісе	пляцоўцы

Канчаткі назоўнікаў 2 скланення ў родным склоне залежаць ад лексічнага значэння слова:

Канчаткі -а (-я) маюць назоўнікі, што абазначаюць:

Канчаткі -у (-ю) маюць назоўнікі, што абазначаюць:

– назвы асоб, жывых істот: спартсмена, мастака, бусла; – назвы органаў і частак цела чалавека і жывёлы: зуба, ілба, носа, алетвару; – канкрэтныя прадметы: пэндзаля, мяча, гармоніка; – арганізацыі, прадпрыемствы, установы: універсітэта, клуба, ліцэя; – спартыўныя гульні, віды спорту, танцы: крыжачка, футбола, тэніса; – населеныя пункты, геаграфічныя і астранамічныя паняцці: горада, Мінска, хутара; – адзінкі вымярэння: года, метра, літра; – навуковыя тэрміны: твора, сюжэта; – назоўнікі ніякага роду: возера, акна, мора.

– абстрактныя паняцці, якасці, дзе­янні, стан: бегу, вопыту, смутку, ідэалу; – прасторавыя паняцці: шляху, лесу, стэпу; – грамадскія фармацыі, навуковыя плыні, тэорыі: класіцызму, імпрэсія­нізму; – зборныя прадметы: калектыву, фальк­лору, інвентару; –рэчывы, хімічныя злучэнні, элемен­ты: клею, бензіну, цукру; – з’явы прыроды, стыхійныя бедст­вы: снегу, ветру, марозу.

Канчаткі назоўнікаў 2 скланення ў месным склоне залежаць ад асновы і лексічнага значэння:

Канчатак	Умовы ўжывання	Прыклады
-е	усе асабовыя (у тым ліку і ўласныя назвы) і неасабовыя назоўнікі з цвёрдай асновай	пры бегуне, на стадыёне, у запісе
усе неасабовыя назоўнікі з асновай на г, х, якія чаргуюцца з з, с	на лузе, у кажусе
-і	усе неасабовыя назоўнікі з мяккай асновай	у жыцці, полі, агні
-ы	усе неасабовыя назоўнікі з зацвярдзелай асновай	на сонцы, аб дажджы
-у	асабовыя назоўнікі з асновай на зацвярдзелы і заднеязычныя	пры мастаку, Мележу
усе неасабовыя назоўнікі з асновай на к	у сшытку, на азярку
агульныя і ўласныя назоўнікі з асновай на г, х, калі яны не чаргуюцца з з, с	подзвігу, дыялогу, Бугу
назоўнікі ва ўстойлівых спалучэннях	на хаду, на ляту, на віду, з разбегу
назоўнік пост	стаяць на пасту
-ю	асабовыя назоўнікі з асновай на мяккі зычны	пры герою, Мікалаю
-э	некаторыя назоўнікі ніякага роду з націскам на канчатку	малако – малацэ
назоўнік двору значэнні ‘ прастора ’	спявалі на дварэ (вуліцы)

Назоўнікі 3 скланення ў родным, давальным і месным склонах маюць аднолькавыя канчаткі – - ы (- і). У творным склоне апошні зычны асновы ў становішчы паміж двух галосных падаўжаецца: повяззю, паралеллю, гладдзю, моладдзю, педаллю. Але: узнёсласцю, паваротлівасцю, добразычлівасцю. Не падаўжаюцца губныя зычныя (б, п, ф, м, в, ў) і р: глыб’ю, Сібір’ю, верф’ю.

Практыкаванне 55.

· Прачытайце тэкст.

· Знайдзіце назоўнікі, вызначце іх скланенне, запішыце ў табліцу, паставіўшы ў адпаведную склонавую форму.

1 скланенне давальны склон	2 скланенне родны склон	3 скланенне творны склон

Тэкст № 1. Здароўе – гэта першае, што зычаць немаўляці і яго бацькам на свяце радзін, у час адведзін парадзіхі: «Здарояў яму, быць вумнаму-разумнаму, бацькам пацехай у маладосці, кармільцам іх старасці».

Дзіця ад дзён нараджэння пачынаюць фізічна выхоўваць: дагля­даюць, сочаць за чысцінёй ягонага цела, праз адпаведныя прамежкі ча­су кормяць, загартоўваюць. Раней існавалі адпаведныя звычаі і аб­рады, замовы, скіраваныя на тое, каб дзіця расло здаровае. Так, напрыклад, кума павінна была разам з навародкам сесці на тачыльны камень – каб дзіця было моцнае ды здаровае. Е. Р. Раманаў пісаў: «Каб дзіцяня ніхто не сурочыў, трэба над калыскаю павесіць воўчы зуб. Таксама трэба ўсяляк засцерагаць ад ветру, каб не падзьмуў на дзіця ў калысцы». У гэтым – сапраўдны клопат пра фізічнае здароўе дзіцяці, засцярога ад прастуды перапляталася ў свядомасці народа са старажытным містычным павер’ем. (Г. Арлова.)

· Якія з назоўнікаў вы не ўключылі ў табліцу? Растлумачце чаму.

· Працягніце разважанне: «Галоўныя медыкаменты – гэта чыстае паветра, халодная вада, піла і сякера». (В. Д. Паленаў.)

Тэкст № 2. Яшчэ гадоў дзесяць таму змест слова «выцінанка» быў зразумелы хіба што спецыялістам ды найбольш дасведчаным прыхільнікам народнай творчасці. Праўда, многія, у тым ліку і далёкія ад мастацтва аматары, пад Новы год аздаблялі вокны папяровымі «сняжынкамі», але ніяк не звязвалі гэтыя вырабы з тым відам народнай творчасці, якім славілася, напрыклад, суседняя Польшча. Мастацкія пошукі асобных майстроў прыкметнага рэзанансу не выклікалі.

А потым неяк раптоўна цікавасць да забытага мастацтва стварэння па­пяровых карункаў пачала расці. Адраджаць даводзіцца амаль з нуля. Не­пасрэдна з гэтым звязана адна відавочная акалічнасць: прыкметная зме­­на характару сучаснай выцінанкі. Мала змяніліся хіба што тра­ды­цый­ныя фіранкі ды просценькія круглыя сурвэткі, выразаныя на кон­кур­се май­стрыхамі пераважна старэйшага пакалення. У цэлым жа сучас­ная вы­цінанка – ярка выяўленая мастацкая творчасць пераважна стан­ка­вага ха­рактару. Аформленыя пад шкло, у далікатныя рамачкі, такія тво­ры гля­дзяцца на дзіва сучасна і могуць аздобіць самы шыкоўны ін­тэр’ер. Юве­лір­на распрацаваныя, нярэдка досыць складаныя кам­па­зі­цыі ўражваюць глыбінёю зместу, яснасцю мастацкай мовы, яркай д­э­ка­ра­тыўнасцю пры фактычнай манахромнасці малюнка. (Паводле Я. Сахуты.)

· Падрыхтуйце вучэбны тэкст пра выцінанку.

Тэкст № 3. Вядомы мінскі мастак Віталь Герасімаў з’яў­ля­ец­ца сапраўдным прафесіяналам са сваім адметным мастацкім почыр­кам. Яго працы адразу прыцягваюць увагу гледачоў сваім тэмпе­ра­ментам і мастацкім густам. Галоўнай дзеючай асобай у яго творах з’я­ў­ляецца колер. У шматлікіх сваіх адценнях, плямах і лініях, складзеных у розныя рытмічныя формы, ён па волі мастака нараджае эмоцыі і стварае настрой. В. Герасімаў сцвярджае, што ўсе яго працы можна ад­несці да катэгорыі рэалізму. Тэрмін «рэалізм» паходзіць ад лацінскага слова realis, што азначае рэчаісны. Такім чынам, рэалізм – гэта ад­лю­стра­ванне рэчаіснасці мастацкімі сродкамі. Толькі рэчаіснасць Віталь бачыць па-асабістаму, праз сваю мастацкую прызму, якая знаходзіцца ў яго душы.

Творчасць Герасімава нагадвае працу музыканта-дырыжора. Роз­ніца ў тым, што ў Віталя замест дырыжорскай палачкі – пэндзаль, а замест гукаў – фарбы. Палітра яго – своеасаблівая эолава арфа: як тая рэагуе на любы подых ветрыка, так і мастак успрымае самыя тонкія адценні прыгожага. Па творах Віталя бачна, што ён уважліва пры­слу­хоўваецца да гэтага хаосу гукаў, уражанняў і пачуццяў, каб знайсці больш яскравыя выяўленні сваіх вобразаў і эмоцый. (В. Дударэнка.)

· Як вы лічыце, чаму аўтар параўноўвае мастака з дырыжорам?

· Карыстаючыся «Мифологическим словарем», растлумачце значэнне выразу эолава арфа.

Практыкаванне 56.

· Прачытайце тэкст.

· Падбярыце загаловак.

· Спішыце, раскрываючы дужкі, пастаўце назоўнікі ў форму адпаведнага склону.

· Высветліце значэнне выдзеленага слова.

Тэкст № 1. (Страх) перад вышынёй не было. Аляксей на (трэ­ні­роўкі) даўно прымерваўся да гэтых сантыметраў, сотні разоў ішоў на пругкае нацяжэнне рызінкі, часта зрываў яе, але часам і браў. Праў­да, Сяргей Панасавіч не дазваляў мераць трэніровачныя скачкі, але па ўзня­тых (зажымы) Аляксей адчуваў, што гэта – у межах (рэкорд)...

Стадыён затаіўся, быццам дыханнем баяўся здзьмухнуць гэтую лёгкую, кідкую ад першага (дотык), планку.

Аляксей зняў трыко, акуратна паклаў яго на лаўку, лёгка далонямі ма­сажнуў бёдры...Заплюшчыў вочы, да (дробязі) пракручваючы ў дум­ках усе фазы (разбег) і (скачок): пружыністая ступня, тры апошнія нара­ста­ючыя крокі, штуршок з махам (бядро), пераход не ўсляпую, а відушча, і – паспець выкінуць ногі ўверх!

Трыбун як не было. Чорная злітая маса (стадыён) замерла. Вы­свечаны сектар для скачкоў, як у (фокус), звёў да сябе ўсё электрычнае святло. Нават судзейскія столікі, здаецца, адступілі ў паўпрыцемак, за­тое­на глядзелі зводдаль. Усё чакала гэтага (скачок): трыбуны і суддзі, камен­татары і эфір...Чакала гарысполавае пакрыццё (сектар) – на­стру­ненага, упэўненага (разбег) красовак, магутнага (штуршок) левай нагі... Чакала планка. (А. Камароўскі.)

Тэкст № 2. Мастацтва як найвышэйшая выява духоўнай (сут­насць) прыйшло ў пачатку стагоддзя да (сімвалізм). Вытокі гэтага твор­чага (метад) – у народна-паэтычным (мысленне), і М. Шагал з пер­шых жа сваіх (палотны) пераканаўча гэта даказвае. Феномен М. Шагала за­мешаны на дзіўным спалучэнні (сімвал) і рэальнасці, канкрэтнага (ася­род­дзе), з якога ён выйшаў... М. Шагал зусім натуральна звяртаецца да бела­рускага (этнас), да хрысціянскай і асабліва да багатай беларускай дахрысціянскай абрадавай (вобразнасць), якая добра захавалася ў (народ). Прыгадаем хаця б (персанаж) М. Шагала, якія лятаюць,– яны ж усе «летуценнікі», адсюль, ад гэтага (корань)! Яскравыя элементы «паганскай», язычніцкай (культура), «паганскага» (пачатак) у М. Ша­га­ла – і ў кампазіцыі яго (палотны), у дзіўных (сны), у своеасаблівай род­насці ўсяго жывога, у адных і тых жа (матывы), якія паўтараюцца праз усю яго творчасць, у пастаянным вяртанні да роднага месца – да (дом), які запамінаецца на (карціны) выразнай рытмікай трох ці чаты­рох (вок­ны) і (дзверы) з адмысловым парталам, вяртанні да канкрэтнай га­радской вулачкі, нарэшце, да паўтораў абрысаў (Віцебск) з яго сабо­ра­мі, узгоркамі, няспешнай вулічнай мітуснёй. (Паводле В. Нікіфа­ровіча.)

Тэкст № 3. Здаўна селянін ставіўся да (хлеб) як да святыні. Хлеб – усяму галава. Для селяніна ён – жыццё, галоўнае багацце. Не­здар­ма хлеб услаўлены ў многіх народных (песня), нездарма яму пры­све­чана столькі прыказак, і зусім не выпадкова ўзнік звычай, адпаведна якому апошні сноп, упрыгожаны стужкамі, аставаўся «жыць» у (авін) да на­ступнага (ўраджай), і ўсё жыццё селяніна, такім чынам, працякала «на вачах» гэтага арэчаўленага Бога. Старажытныя славяне абага­тва­ралі хлеб, таму што ўсё іх жыццё залежала ад яго «прыхільнасці»: зародзіць – будзе шчасце ў доме, пакіне поле пустым – чакай (голад) і (бяда). Недарэмна існуе прыказка: «Бог не дась і зямля не родзіць». Менавіта ў сувязі з такім пакланеннем зарадзілася шмат абрадаў, (удзельнік) якіх з’яўляецца хлеб.

Да нашых дзён дайшла дзівосная традыцыя пячэння вясельнага свя­шчэннага хлеба – (каравай). Найбольш распаўсюджанай формай каравая была круглая. Вельмі часта верхняя частка каравая аздабля­лася абмалёўкай сонца, месяца, зорак, якія ў старадаўнасці служылі сімваламі (сям’я). Але магчыма і іншае тлумачэнне ўпрыгожванняў падобнага (род).

У больш далёкія часы круглы, гэта значыць у форме сонца, каравай з такімі аздабленнямі з’яўляўся сімвалам абагатвораных (свяцілы). На гэта ж паказваюць такія моманты вясельнага каравайнага (рытуал), як рух з караваем па гадзіннікавай (стрэлка), вымешванне цеста ў тым жа (напрамак) – «за сонцам». (Паводле Л. П. Касцюкавец.)

· Запішыце прыказкі і прымаўкі са словам хлеб. Літаратура: І. Я. Ле­пе­шаў, М. А. Якалцэвіч. Слоўнік беларускіх прыказак. Мн., 2002. А. Ак­самітаў. Прыказкі і прымаўкі. Мн., 2000.

· Раскажыце пра вядомыя вам абрады, звязаныя з хлебам.

Практыкаванне 57.

· Прачытайце тэкст. Вызначце яго стыль.

· Знайдзіце назоўнікі, ужытыя ў множным ліку. Выпішыце слова­злу­чэн­ні з імі, вызначце склон, растлумачце правапіс канчаткаў назоў­нікаў. Адзначце варыянтныя канчаткі.

Тэкст № 1. Эфектыўным сродкам загартоўвання і павышэння агуль­нага тонусу з’яўляецце купанне ў натуральных вадаёмах і штуч­ных басейнах. У час купання карысна выконваць фізічныя практы­каванні.

Паскарэнне вывядзення большасці хімічных рэчываў з таксічнымі ўласцівасцямі (радыянукліды, свінец, бензол, ртуць, мыш’як, песты­цы­ды і інш.) можа быць забяспечана павышэннем функцыянальнай актыў­насці сістэм, адказных за іх вывядзенне. Да ліку такіх сістэм адносяцца сардэчна-сасу­дзіс­тая, мочавыдзяляльная, дыхальная і страўнікавая. Для павышэння іх функ­цыя­нальнай актыўнасці назначаюцца прак­ты­каванні для мышцаў ніжніх канеч­насцяў, дыяфрагмы, плечавога пояса, спіны, брушнога прэса, тазавага дна, дыхальныя практыкаванні. Комп­лексы гэтых практыкаванняў павінны спалу­чац­ца і чаргавацца з практыкаваннямі на павышэнне агульнага і эмацыйнага тонусу.

Павышэнню агульнага тонусу садзейнічаюць практыкаванні ў расслаб­ленні, на фарміраванне правільнай асанкі (перад люстэркам, ля сценкі), для мышц шыі, у раўнавазе, на каардынацыю, для трэніроўкі вестыбулярнага апарата (змяненне стану цела па адносінах да цэнтра цяжару, змяненне хуткасці прамалінейнага руху, раптоўныя астаноўкі, «змяшчэнне галавы», павароты). (Т. М. Шастакова, Т. Ю. Логвіна.)

· Выпішыце анатамічныя тэрміны. Прапануйце свае практыкаванні для трэніроўкі розных груп мышц.

Тэкст № 2. Калі чалавек упершыню знаёміцца са стара­жыт­нымі абразамі, з іканапісам, то ў яго часта ўзнікае пачуццё неад­па­вед­насці гэтых выяваў жыццёвай рэальнасці. Чалавек заўважае іх не­падобнасць да раней бачаных твораў жывапісу. Выявы Хрыста, Божае Маці, Святых – але партрэтамі іх не назавеш, не гістарычныя кар­ці­ны... Сапраўды, ікона, абраз – гэта асобны від мастацтва, які мае сваю, адметную сутнасць і мэту.

У партрэце мастак дае характарыстыку чалавеку, імкнецца рас­крыць асаб­лівасці характару, што склаўся пад уплывам пэўных інтарэ­саў, памк­ненняў, абставінаў жыцця, намагаецца пранікнуць ва ўнут­раны свет асобы, пе­ра­даць яе псіхічны стан, пачуцці і перажыванні. Аб’ектам мастака тут з’яў­ляецца менавіта асоба чалавека ў яе існых рысах і адносінах да навакольнага свету – людзей, прыроды, грамад­ства. Гэта зямная асоба ў зямным свеце. У парт­рэце адлюстроўваецца і характар самога мастака, ягонае стаўленне да гэтага чалавека – заў­сёды глыбока індывідуальнае і суб’ектыўнае. Аднаго і таго ж чалавека розныя мастакі бачаць па-рознаму – па-рознаму і адлюст­роўваюць.

Іншая справа – ікона: яна выяўляе не душу, а духоўную сутнасць, свядо­ма адыходзіць ад зямных дэталяў, страсцей, хваляванняў. Па­вод­ле вучэння Царквы, чалавек складацца з цела, душы і духу. Дух – гэ­та Божы пачатак у чалавеку, які менавіта толькі чалавек атрымаў пад­час тварэння і які надаў чалавеку вобраз Божы.

Вось гэтую духоўную, надчасовую сутнасць чалавека і адлюстроў­вае абраз праз выявы святых. У іх – прадстаянне чалавека перад Бо­гам, Ягонай веліччу, малітва і ўдзячнасць. Сапраўдны абраз – гэта ма­літ­ва, прамоўленая ў лініях і колерах, бо «дыханне душы ёсць малітва», яна – аснова несмярот­насці ў адзінстве з Богам.

Ікона, паводле царкоўнага разумення,– гэта багаслоўе у фарбах, акно ў іншы свет, праз які ідзе да чалавека Божая ласка, дабра­сла­вен­не, міласць як адказ на шчырую веру чалавека, на яго малітву, пакор­лівасць і пакаянне. Яна і навучэнне ў Законе Божым для непісьменных.

Абраз дапамагае верніку засяродзіцца, атрымаць мірнасць, супакой. (Паводле В. Дышыневіч.)

· Раскажыце, чым адрозніваюцца ікона і партрэт.

Тэкст № 3. Шматлікія вобразы вуснай паэзіі беларусаў ад­люст­роў­ваюць незлічонае багацце праяў навакольнага свету, прыроды, дзей­насці ча­лавека, яго духоўных пошукаў і адкрыццяў. Паводле Ю. М. Лотмана, мас­тацкая творчасць паўстае як адна з разнавіднасцяў працэсу мадэлявання рэ­чаіснасці, а твор мастацтва выступае адна­часо­ва як мадэль двух аб’ектаў – з’яў рэчаіснасці і асобы аўтара. У фальклорнай творчасці аўтарам з’яўляецца пэўны калектыў людзей, паколькі ранні традыцыйны фальклор адлюстроўвае духоўны свет не індывідуума, а цэлай абшчыны, дзе асоба яшчэ не вылучае сябе з сваёй сацыяльнай групы і нават з навакольнай прыроды.

У першабытным сінкрэтычным мастацтве, да якога адносіцца фальк­лор і якое фармавалася ва ўлонні міфалогіі, зліты вынікі пазна­валь­най, ства­раль­най, вартасна-арыентацыйнай і камунікатыўнай галін дзейнасці, адным сло­вам, у непарыўным адзінстве тут выступаюць пра­цоўная і пазнавальная дзей­насць, выхаванне, гульня, ацэнка, рытуал. Як адзначаў акадэмік Ю. В. Брам­лей, «...на працягу шмалікіх тысяча­годдзяў існавання перша­бытна­абшчыннага ладу ў этнасаў-плямёнаў скла­лася нямала спецыфічных рысаў духоў­най культуры, якія адроз­ні­валі іх нават ад найбліжэйшых суседзяў. Такога роду спецыфіка, у пры­ватнасці, вельмі прыкметна выяўляецца ў рэлі­гійных вераваннях. І гэта адносіцца да самых розных іх відаў і формаў праяў­лення, у тым ліку да адпаведных рэлігійных уяўленняў і рэлігійных паво­дзінаў».

Асаблівае значэнне на ранніх этапах развіцця грамадства мелі міфы. Задавальняючы патрэбу першабытных людзей у цэласным ма­люн­ку свету, міфы ў працэсе сацыялізацыі фармавалі іх света­разу­мен­не. І хоць міфа­лагіч­ная свядомасць не заўсёды адэкватна адлю­строў­вала рэчаіснасць, у тым ліку і гістарычнае мінулае, міф успрымаўся людзьмі як бясспрэчная праў­да. Не­ма­лую ролю ў фальклорным пра­цэсе адыгрывалі таксама агульна­племянныя звычаі і абрады. Усё гэта з’яўлялася глебай і матэрыялам для фальклору ў шырокім значэнні слова. (Л. Салавей.)

· Як вы разумеце значэнне выразу глеба і матэрыял для фальклору?

Практыкаванне 58.

· Спішыце тэкст, раскрываючы дужкі.

· Вызначце склон уласных назоўнікаў, абгрунтуйце правапіс іх кан­чаткаў.

· Падкрэсліце тэрміны, растлумачце іх значэнне, вызначце спосаб іх утварэння.

Тэкст № 1. Сезон-76 мінскае «Дынама» пачынала ў значна аб­ноў­леным складзе. Трывала стаяў на нагах Пракапенка, побач, ста­лею­чы ад матча да матча, надзейна ўзаемадзейнічалі Сяргей Бароўскі з (Юрый Курненін, Пётр Васілеўскі, Юрый Пудышаў). Яны неяк адразу знайшлі агульную мову, дапаўняючы свае лепшыя якасці стараннасцю, настойлівасцю, шчырасцю.

У сезоне 1979 года «Дынама» з беларускай сталіцы паўстала не толь­кі ў но­вым абліччы, але і са сваімі канцэпцыямі, стратэгіяй, так­ты­кай і дзеяннямі на полі наогул. Каманда папоўнілася (Віктар Януш­ке­віч, Юрый Трухан) у абароне, (Валерый Мельнікаў, Сяргей Гоцманаў, Ігар Гурыновіч) у сярэдняй лініі і нападзенні.

А калі ў тым жа 1979-м каманду ўзначаліў Эдуард Малафееў, ста­наў­­ленне і рост калектыву пайшлі літаральна на вачах. У тым ліку і яго, ад­наго з лідэраў «Дынама», (Аляксандр Пракапенка) – паў­абарон­цы па­водле амплуа, душы і завадатара – паводле прыроднага таленту.

Кожны з 41 мяча, забітага (А. Пракапенка) у вышэйшай лізе са­вец­кага футбола,– нібы ўзор для падручнікаў па самым любімым ў свеце відзе спорту. Гол жа, забіты (Аляксандр) на мінскім стадыёне «Дынама» ў вельмі важным і адказным матчы з кіеўскімі аднаклубнікамі (пяткай, стоячы спінай да варот саперніка),– суперузор. Той гол і сёння сніцца аматарам...(Паводле А. Мяснікова.)

Тэкст № 2. Нараджэнец (Бялынічы) на (Магілёўшчына), Ві­тольд Бялыніцкі-Біруля змалку добра ведаў жыццё роднай прыроды.

Мастацтву вучыўся ў Кіеўскай малявальнай школе (Мікалай Му­раш­ка) – колішняга аднакашніка (Ілья Рэпін) па Акадэміі мастацтваў. По­тым – у Маскоўскай вучэльні жывапісу, скульптуры і дойлідства – у (Мі­ка­лай Неўраў, Сяргей Каровін, Іларыён Пранішнікаў, Васіль Паленаў).

Сёння ў розных музеях каля тысячы твораў (В. Бялыніцкі-Біруля). У ад­­ным толькі Нацыянальным мастацкім музеі Беларусі – каля чатырох­сот.

Гэта майстар пейзажнага жывапісу. Нездарма (В. Бялыніцкі-Біруля) называюць беларускім (Левітан). Ён стварыў цудоўныя пейзажы «Зялёны май», «Беларусь. Пачатак лета», «Зноў расквітнела вясна», «Ранняя вясна», «Блакітная капліца», «Зімовы сон». (Паводле У. Бойкі.)

· Растлумачце правапіс вялікай літары.

Тэкст № 3. Міфалагічная школа, кірунак у фалькла­ры­стыцы і этнаграфіі ХІХ ст., прыхільнікі якога надавалі міфалогіі універ­сальнае значэнне як крыніцы культуры і прыцягвалі яе да тлумачэння паходжання і сэнсу фальклорных і этнаграфічных з’яў. Асноўныя пала­жэнні міфалагічнай школы былі распрацаваны братамі (Я. і В. Грым), немцам (А. Кун), англічанінам (М. Мюлер). Яны разглядалі вераванні, паданні, песні, казкі, легенды. як рэшткі старажытнага, так званага міфалагічнага светапогляду, які нібыта быў заснаваны на ўвасабленні нябесных з’яў – сонца, месяца, хмар, грому і інш... Асновай народнага светапогляду міфалагічная школа лічылі міф.

Сярод прыхільнікаў міфалагічнай школы ў Расіі можна назваць (А. М. Афанасьеў, Ф. І. Буслаеў, А. Ф. Мілер, А. А. Патабня) і інш. На Бела­русі была пануючым кірункам першай паловы і ў 60–70-я г. ХІХ ст. З па­зіцый міфа­лагічнай школы напісаны этнаграфічныя працы (П. М. Шпілеўскі, А. Кіркор). На аснове прынцыпаў міфалагічнай школы (П. М. Шэйн) была складзена «Праг­рама для збірання помнікаў народ­най творчасці». (Паводле М. Ф. Пі­лі­пенкі.)

· Растлумачце правапіс канчаткаў назоўнікаў роднага склону.

Практыкаванне 59.

· Прачытайце тэкст.

· Вызначце стыль.

· Выпішыце назоўнікі – словы спецыяльнай лексікі. Вызначце спосаб іх утварэння.

Тэкст № 1. Мая абранніца была адной з лепшых спартсменак школы, бегала на кароткія дыстанцыі. Я, вядома ж, таксама захапіўся спор­там. Праўда, не лёгкай атлетыкай, а футболам, сапраўдным занят­кам сапраўдных мужчын. Спачатку стаяў на варотах, але неўзабаве абрыдла расплочвацца за чужыя прамашкі. «Фінтануць» абаронцаў, выйдуць нос у нос з галкіперам – і даставай мяч з сеткі. І тады ж тыя самыя абаронцы, што ў час гульні поўзалі па полі, як гусенічныя трак­тары, крычаць табе са злосцю: «Ну што ты мух ловіш, Яшын?» Проз­вішча Яшын вымаўлялася ў такіх выпадках, вядома ж, з найвялікшай іроніяй і сарказмам. Я махнуў рукой на лаўры Яшына і пачаў гуляць левым абаронцам, нумарам чацвёртым. (Л. Дайнека.)

· Утварыце ад слова спорт як мага больш слоў, карыстаючыся роз­нымі спосабамі словаўтварэння. Складзіце з імі тэкст. Паспрабуйце ўжываць самастойныя словы толькі на літару с.

Тэкст № 2. Сутнасць ідэі, знойдзенай мастакамі,– у адзін­стве дэкаратыўнай, функцыянальнай і сімвалічнай ролі свя­ціль­нікаў – галоўнага элемента мастацкага афармлення інтэр’ераў Палаца Рэспублікі. Правобразам іх сталі традыцыйныя народныя вырабы з саломкі – «павукі», якія падвеш­валіся ў хатах, каб адганяць злых духаў, лічыліся сімваламі земляробства і ўраджайнасці. У якасці модульнага элемента для стварэння кампазіцый дэкаратыўных свяцільнікаў быў вы­браны геаметрычна правільны аб’ёмны ромб са шкла. Ужо сам гэты эле­мент аб’ядноўвае ў сабе нацыянальную традыцыю саломапля­цен­ня – цэнтральны вобраз мастацкай канцэпцыі і універсальнасць паза­часавай формы, якая складзена з двух пірамідаў, пустых унутры, з роз­ны­мі варыянтамі апрацоўкі ўнутранай паверхні для стварэння эфектаў свячэння. Угрунтаваны на народнай традыцыі, вобразны модуль адна­ча­сова архітэктанічны і па-канструктывісцку сучасны. Пры агульнай ха­лод­най каларыстычнай гаме інтэр’ераў ззянне крышталяў шкла і бляск ла­туні свяцільнікаў надаюць ім асаблівую ўрачыстасць, разам з тым аса­цыіруюцца з лёгкімі ажурнымі вырабамі з саломкі. (Паводле А. Шамрука.)

· Утварыце ад слова мастак як мага больш слоў, карыстаючыся роз­нымі спосабамі словаўтварэння. Складзіце з імі тэкст. Паспрабуйце ўжываць самастойныя словы толькі на літару м.

·

Тэст «Назоўнік»

1. Адзначце назоўнікі жаночага роду:

1) назіральнасць, 2) маўленне, 3) слова,

4) здольнасць, 5) развага.

2. Адзначце назоўнікі мужчынскага роду:

1) фламінга, 2) Палерма, 3) журы,

4) БелСЭ, 5) рэферы.

3. Адзначце назоўнікі, якія маюць формы толькі адзіночнага ці толькі множнага ліку:

1) выхаванасць, 2) лекцыі, 3) геніяльнасць,

4) адносіны, 5) веды.

4. Адзначце назоўнікі, якія ў форме давальнага склону адзіночнага ліку будуць мець канчатак - і:

1) адаптацыя; 2) гульня, 3) алімпіяда,

4) гіпотэза, 5) хлусня.

5. Адзначце назоўнікі, якія ў форме меснага склону адзіночнага ліку будуць мець канчатак - ы:

1) ацэнка, 2) лекцыя, 3) аспірантура,

4) эстэтыка, 5) воля.

6. Адзначце назоўнікі, у аснове якіх у форме давальнага і меснага склону адзіночнага ліку адбываецца чаргаванне гукаў:

1) гутарка, 2) школа, 3) увага,

4) характарыстыка, 5) псіхіка.

7. Адзначце назоўнікі, якія ў форме роднага склону адзіночнага ліку будуць мець канчатак - у (- ю):

1) прафесар, 2) навык, 3) слоўнік,

4) інтарэс, 5) фестываль.

8. Адзначце назоўнікі, якія ў форме роднага склону адзіночнага ліку будуць мець канчатак – а (-я):

1) уяўленне, 2) універсітэт, 3) сінтэз,

4) вобраз, 5) рэферат.

9. Адзначце назоўнікі, якія ў форме меснага склону адзіночнага ліку будуць мець канчатак – е:

1) выхаванец, 2) спаборніцтва, 3) прагматызм,

4) вучань, 5) школьнік.

10. Адзначце назоўнікі, якія ў форме меснага склону адзіночнага ліку будуць мець канчатак - у (– ю):

1) геній, 2) інтэлект, 3) факультэт,

4) настаўнік, 5) дырэктар.

11. Адзначце назоўнікі, у аснове якіх у форме творнага склону адзіночнага ліку адбываецца падаўжэнне гукаў:

1) пісьменнасць, 2) роля, 3) памяць,

4) дзейнасць, 5) Беларусь.

12. Адзначце назоўнікі, якія ў форме роднага склону множнага ліку маюць нулявы канчатак:

1) каледж, 2) дыскусія, 3) алімпіяда,

4) методыка, 5) залік.

13. Адзначце прозвішчы, якія не скланяюцца:

1) Тарас Шаўчэнка, 2) Ніна Мацяш, 3) Сымон Баранавых,

4) Антаніна Хатэнка, 5) Павел Місько.

14. Адзначце назоўнікі, якія пішуцца разам:

1) (культ)паход, 2) (света)погляд, 3) (віцэ)прэзідэнт,

4) (яслі)сад, 5) (края)знаўства.

15. Адзначце назоўнікі, якія пішуцца праз злучок:

1) (друга)годнік, 2) (экс)чэмпіён, 3) (сама)свядомасць,

4) (Санкт)Пецярбург, 5) Дунін(Марцінкевіч).