МОРФОЛОГИЯ
Морфология (сарф) – сөздердің септелуі мен жіктелуін, яғни әріптер мен жол үсті белгілерінің (3 харакат немесе қысқа дауыстыға сай келетін дыбыс белгілері – фатха, замма және кәсрә және 1 сүкүн – үзіліс белгісі, яғни үнсіздік белгісі; аудармашы ескертуі) (-َ, -ُ, -ِ, -ْ) өзгеру тәсілдерін және соған орай сөз мағыналарының өзгеруін қарастыратын ғылым. Калима – мағыналы сөз. Мысалы: إِمَامٌ,مَكْتَبٌ,مَسْجِدٌ. Араб тілінде қолданылатын мағыналы сөздер (калималар) үш түрлі болады. 1) Исм (есім сөз); 2) Феъл (етістік); 3) Харф (шылау). Есім сөз – шақтың ешқайсысына қатысы жоқ мағыналы сөздер. Мысалы: قَلَمٌ және كِتَابٌ. Феъл (етістік) – үш шақтың бірінде тұратын мағыналы сөз. Мысалы: ضَرَبَ өткен шақта (ол) ұрды. Харф (шылаулар) белгілі бір мағынаны білдіру үшін басқа бір мағыналы сөзбен тіркесуді қажет етеді. Мысалы: سَفَرْتُ مِنَ الْحَاجْتُرْخَانِ اِلَى الْقَزَانِ – «мен Астраханнан Қазанға жол жүрдім.» деген сөйлемдегі مِنْ және اِلَى шылаулар болып саналады (олар қазақ тілінде септіктерге сай келеді - اِلَى – «-ға», «-ге», «-қа», «-ке»; مِنْ – «-дан», «-ден», «-тан», -«тен» т.б) да, жеке-жеке қолданылғанда, мағыналарынан айырылады. Cөздің бөлшектері дегенде әріптерді (харф),мысалы, مَسْجِدٌ сөзінде د,ج,س,م әріптерін және жол үсті белгілерін (харекет, дыбыс белгілері) – замма, фатха, кәсрә еске алынады. Есімдер құрамындағы әріптердің санына қарай үш түрге бөлінеді: 1) Суласий (үш әріпті), мысалы, زَيْدٌ. 2) Рубаъий (төрт әріпті), мысалы, جَعْفَرٌ. 3) Хумасий (бес әріпті), мысалы, جَحْمَرِشٌ (кемпір). Етістіктер әріптерінің санына қарай екі түрге бөлінеді: 1) Суласий - ضَرَبَ (ол) ұрды); 2) рубаъий دَحْرَجَ ((ол) дөңгелетті). Етістіктің үш шағы бар: 1) Мазий (өткен шақ); 2) хал (осы шақ); 3) мустақбал (келер шақ). Сұрақтар: 1. Морфология (сарф) дегеніміз не және нені зерттейді? 2. Калима дегеніміз не? Мағыналы сөздердің неше түрі бар? 3. Есім сөздер неше түрге бөлінеді? 4. Етістіктер неше түрге бөлінеді?
|
