ТӨРТІНШІ БАПТөртінші бабы қосымша һамза васлия және ف әрпінен соң ت әрпі келетін اِفْتَعَلَ يَفْتَعِلُ бабы болып табылады. Масдары اِفْتِعَالٌ. يَفْتَعِلُ дегенде يَاَفْتَعِلُ еске алынады. Һамза біріктіруші болғандықтан, ал оның алдындағы музариъат қосымшасы үнемі харакатты болатындықтан, һамза түсіріледі. Оның үстіне, һамза оқылуда ешқашан айтылмайтындықтан, жазылуда да түсіріліп, және ف әрпі ت музариъат қосымшасына қосылып жазылады. Өткен шақтан басқа барлық жіктелулерде һамза біріктіруші болуына байланысты түсірілген. Бұл бап мынау үшін жұмсалады: 1) іле-шала болу (следования): جَمَعْتُهُ فَاجْتَمَعَ мен мынаны жинадым, іле-шала ол да жиналды. 2) түбір сөздің масдарын бөліп көрсету (жасау): اِخْتَبَزْتُ الدَّقِيقَ мен ұннан нан жасадым (خُبْزٌ) (خَبْزٌ – нан жасау – ауд.еск.) 3) асыра жасау: اِكْتَسَبَ өте көп жазу. 4) кейде فَعَلَ мағынасына: اِجْتَذَبَ (جَذَبَ мағынасында). 5) تَفَاعَلَ мағынасында: اِخْتَصَمَ (تَخَاصَمَ мағынасында). Сахих: اِحْتَسَبَ يَحْتَسِبُ масдары اِحْتِسَابٌ санау. اِحْتَسَبَ يَحْتَسِبُ مُحْتَسِبٌ مُحْتَسَبٌ لَم يَحْتَسِبْ لا يَحْتَسِبُ اِحْتَسِبْ لِيَحْتَسِبْ لا تَحْتَسِبْ مُحْتَسَبٌ Музаъаф: اِحْتَجَّ يَحْتَجُّ масдары اِحْتِجَاجٌ дәлел келтіру. اِحْتَجَّ يَحْتَجُّ مُحْتَجٌّ (исм фаъил және исм мафъул) لَم يَحْتَجَّ لا يَحْتَجُّ اِحْتَجَّ لِيَحْتَجَّ لا تَحْتَجَّ مُحْتَجٌّ. Мисолو;: اِتَّضَحَ يَتَّضِحُ масдары اِتِّضَاحٌ айқындап түсіндіру. اِتَّضَحَ يَتَّضِحُ مُتَّضِحٌ مُتَّضَحٌ لَم يَتَّضِحْ لا يَتَّضِحُ اِتَّضِحْ لِيَتَّضِحْ لا تَتَّضِحْ مُتَّضَحٌ. اِتِّضَاحٌ негізінде اِوْتِضَاحٌ болған. و бірінші түбір әріптің (ف) орнында тұр - اِفْتَعَلَ, сондықтан و әрпі ت әрпіне кіріккен: اِتْتِضَاحٌ. Идғамға қажеттілік туды: бірінші ت әрпі екінші ت әрпіне кірігіп кетті: اِتِّضَاحٌ. Басқа барлық жіктелулерде де осылай. Ағида: Егер و ـيـ, ث, әріптерінің бірі اِفْتِعَالٌ бабында бірінші түбір әріптің (ف) орнында тұрса, онда олар ت әрпіне өзгертіледі. Мысалы: اِتَّضَحَ اِتَّسَرَ اِتَّقَرَ негізінде اِوْتَضّحَ اِيْتَسَرَ اِثْتَقَرَ болған. Бұл қағидада ت әрпіне өзгеретін و және ـيـ әріптері басқа әріптерден жасалған (жасанды) болмауы керек. Бұл шарттарға сай болмағандықтан, اِيْتَكَلَ сөзі اِتَّكَلَ сөзіне айналмаған, өйткені ол негізінде اِئْتَكَلَ болған. Ағида: Егер اِفْتِعَالٌ бабында бірінші түбір әріптің (ف) орнында د, ذ, ز әріптерінің бірі тұрса, онда اِفْتِعَالٌ бабының ت әрпі осы әріптерге айналып кетеді, содан соң олардың бірі екіншісіне кірігіп кетеді. Мысалы, اِدَّمَعَ اِذَّكَرَ اِزَّجَرَ сияқты. Олар негізінде اِدْتَمَعَ اِذْتَكَرَ اِزْتَجَرَ болған. Ағида: Егер اِفْتِعَالٌ бабында бірінші түбір әріптің (ف) орнында ص, ض, ط, ظ, әріптерінің бірі тұрса, онда ت әрпі ط әрпіне айналады. اِصْطَلَحَ اِضْطَرَبَ اِطَّرَدَ اِظْطَلَمَ бұрын اِصْتَلَحَ اِضْتَرَبَ اِطْتَرَدَ اِظْتَلَمَ болған. Ағида: Егер اِفْتِعَالٌ бабында екінші түбір әріптің (ع) орнында ت, د, ذ, ز, س, ص, ض, ط, ظ әріптерінің бірі тұрса, اِفْتِعَالٌ бабының ت әрпі сол әріпке айналып кетеді, содан соң олар бірі-біріне кірігеді (ассимиляцияға ұшырайды). Грамматика ғалымдарының музариъ етістігіне қатысты бұл қағидада пікірлері бірдей, бірақ өткен шақ етістігіне қатысты пікір алалықтары бар. يَقَتِّلُ يَبَدِّلُ يَعَذِّرُ يَنَزِّعُ يَبَسِّمُ يَخَصِّمُ يَنَضِّلُ يَلَطِّمُ يَنَظِّرُ алғашқыда يَقتَتِلُ يَبْتَدِلُ يَعْتَذِرُ يَنْتَزِعُ يَبْتَسِمُ يَخْتَصِمُ يَنْتَضِلُ يَلْتَطِمُ يَنْتَظِرُ болған. Бұл музариъ етістіктерде бірінші түбір әріпті ( ف) кәсрамен айтуға болады: يَقِتِّلُ يَبِدِّلُ. Құранда: يَخِصِّمُونَ қолданылған («Йасин» сүресі, 48-аят – ауд.еск.). өткен шақ етістігінде ت әрпін өзгертіп, идғам жасағандар: قِتَّلَ بِدَّلَ خِصَّمَ деп қолданған. قِتَّلَ негізінде اِقْتَتَلَ болған. اِفْتِعَالٌ бабында екінші түбір әріптің орнында ت әрпі тұр. Бірінші ت әрпінің харакаты алдыңғы әріпке өткізіледі: اِقَتْتَلَ; ассимилцияға қажеттілік туды: бірінші ت әрпі екіншісіне ауыстырылды - اِقَتَّلَ; Һамзаға қажеттілік қалмады, сондықтан ол түсіріледі: قَتَّلَ. Бұл етістік تَفْعِيلٌ (فَعَّلَ يُفَعِّلُ) бабындағы етістікке ұқсап қалды. Бірдейліктен сақтану үшін фатха кәсраға ауыстырылды: قِتَّلَ. بِدَّلَ негізінде اِبْتَدَلَ болған. اِفْتِعَالٌ бабында екінші түбір әріптің орнында د әрпі келген. ت әрпі د әрпіне өзгертілді: اِبْدَدَلَ. Бірінші د әрпінің харакаты алдыңғы әріпке өткізілді: اِبَدْدَلَ. Ассимилцияға қажеттілік туды: бірінші د әрпі екіншісіне ауыстырылды: اِبَدَّلَ. Һамзаға қажеттілік қалмады, сондықтан ол түсірілді: بَدَّلَ. Бұл етістік تَفْعِيلٌ (فَعَّلَ يُفَعِّلُ) бабындағы етістікке ұқсас болып қалды. Бірдейліктен сақтану үшін фатха кәсраға ауыстырылды: بِدَّلَ. Басқа жіктелулердің барлығының да эълалы осындай. Мисал ـيـ;: اِتَّسَرَ يَتَّسِرُ масдары اِتِّسَارٌ құмар ойындарын ойнау. اِتَّسَرَ يَتَّسِرُ مُتَّسِرٌ مُتَّسَرٌ لَم يَتَّسِرْ لا يَتَّسِرُ اِتَّسِرْ لِيَتَّسِرْ لا تَتَّسِرْ مُتَّسَرٌ. اِتِّسَارٌ алғашқыда اِيْتِسَارٌ болған. ـيـ әрпі اِفْتِعَالٌ бабындағы бірінші түбір әріптің орнында келген, ـيـ әрпі ت әрпіне айналып кетті: اِتْتِسَارٌ. Ассимиляцияға қажеттілік туды, бірінші ت әрпі екіншсіне кірігіп кетті: اِتِّسَارٌ. Басқа жіктелулердің барлығының да эълалы осындай. Ажваф و;: اِقْتَاتَ يَقْتَاتُ масдары اِقْتِيَاتٌ қоректену, тамақтану. اِقْتَاتَ يَقْتَاتُ مُقْتَاتٌ (исм фаъил және исм мафъул) لَم يَقْتَتْ لا يَقْتَاتُ اِقْتَتْ لِيَقْتَتْ لا تَقْتَتْ مُقْتَاتٌ. اِقْتِيَاتٌ негізінде اِقْتِوَاتٌ болған. اِقْتَاتَ يَقْتَاتُ негізінде اِقْتَوَتَ يَقْتَوِتُ болған. و харакатты, оның алдына фатха келген, و әрпі ا әрпіне өзгертілді. Басқа сөзжасамдарда да қағида солай. اِقْتَاتَ мажхулі– اُقْتِيتَ. اِقْتَاتَ бұрынғы алғашқы қалпына келтіріледі: اِقْتَوَتَ. Соңғыдан бұрынғы әріпке кәсра қойылады: اِقْتَوِتَ, одан бұрын тұрған, әрі харакатсыз әр әріпке замма қойылады: اُقْتُوِتَ. Кәсра و үшін айтуға қиындық тудырады, оның кәсрасы алдын-ала харакаты түсірілген алдыңғы әріпке өткізіледі: اُقْتِوْتَ. و сүкунды, оның алдында кәсра келген, و әрпі ـيـ әрпімен ауыстырылады: اُقْتِيتَ. Ажваф ـيـ;: اِكْتَالَ يَكْتَالُ масдары اِكْتِيَالٌ өлшеу. اِكْتَالَ يَكْتَالُ مُكْتَالٌ لَم يَكْتَلْ لا يَكْتَلُ اِكْتَلْ لِيَكْتَلْ لا تَكْتَلْ مُكْتَالٌ. Нақис: اِخْتَفَى يَخْتَفِى масдары اِخْتِفَاءٌ нгізінде اِخْتِفَاىٌ жасырыну. اِخْتَفَى يَخْتَفِى مُخْتَفٍ مُخْتَفًى لَم يَخْتَفِ لا يَخْتَفِى اِخْتَفِ لِيَخْتَفِ لا تَخْتَفِ مُخْتَفًى. Эълалы رَمَى يَرْمِى эълалына ұқсас. Лафиф: اِحْتَوَى يَحْتَوِى масдары اِحْتِوَاءٌ біріктіру. اِحْتَوَى يَحْتَوِى مُحْتَوٍ مُحْتَوًى لَم يَحْتَوِ لا يَحْتَوِى اِحْتَوِ لِيَحْتَوِ لا تَحْتَوِ مُحْتَوًى. Бұл етістік барлық ережелерде اِخْتَفَى يَخْتَفِى етістігіне ұқсас. Мултавий: اِتَّقَي يَتَّقِي масдары اِتِّقَاءٌ. Ол негізінде اِوْتِقَايٌ сақтану, қорқу. اِتَّقَي يَتَّقِي مُتَّقٍ مُتَّقًي لَم يَتَّقِ لا يَتَّقِي اِتَّقِ لِيَتَّقِ لا تَتَّقِ مُتَّقًى. اِتَّقَي негізінде اِوْتَقَيَ болған. اِفْتِعَالٌ бабында و әрпі ت әрпінің орнында тұр. و әрпін ت әрпіне ауыстырамыз, содан соң бұл ت әрпі екінші ت әрпіне кірігіп кетеді: اِتَّقَيَ. ـيـ әрпі харакатты, оның алдында фатха келген, ـيـ әрпі ا әрпіне өзгертіледі: اِتَّقَى.& يَتَّقِى негізінде يَوْتَقِيُ болған. و әрпі ت әрпіне ауыстырылған, ت әрпі ت әрпіне кіріккен: يَتَّقِيُ. Замма ـيـ үшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасы түсіріледі: يَتَّقِى. Басқаларының да ережелері осындай.
|
