Вытокі Вогненных дзей

Агонь займаў і займае важнае месца ў жыцці чалавека. Карыстанне агнём упер-

шыню дало чалавеку панаванне над пэўнымі сіламі прыроды, з’явілася адным з тых

штуршкоў, якія паскараюць развіццё прагрэсу ўсяго чалавецтва. Агонь абаграваў і

асвятляў жыллё, бараніў ад дзікіх жывёл, на ім гатавалі ежу. Вакол агнёў наладжвалі

абрады, паляўнічыя пляскі, яго запальвалі ў гонар важнай падзеі ў жыцці плямён,

выкарыстоўвалі ў марской справе (на маяках, караблях). Яшчэ ў дагістарычныя часы

палаючыя кастры і паходні з’яўляліся сродкам баявой піратэхнікі з мэтай перадачы

вогненных сігналаў аб набліжэнні ворага, пачатку ваенных паходаў, баявых дзей.

Тагачасныя людзі абагаўлялі агонь, успрыймалі яго як звышнатуральную сілу і

таму не маглі растлумачыць прычын яго паходжання. Гэта з’явілася падставай для

з’яўлення міфаў – выдуманных гісторый, якія ў вобразна-паэтычнай форме адлю-

строўвалі паходжанне розных з’яў прыроды. Старажытныя індусы, як адзначае бе-

ларускі этнограф С. Цярохін, лічылі, што бог агню Агні ўзнік з насення дрэва, і з таго

часу цудоўнае цяпло жыве ў кожным дрэве. Жыхарам Каралінскіх астравоў агонь па

загаду бога агню Алафета прынесла птушка Мві. Палінезійскі паўбог Маўі, рызыкуючы

жыццём, здабыў яго для людзей у падземным царстве. Міфы старажытнай Грэцыі

даводзяць, што менавіта тытан Праметэй, насуперак волі Зеўса, украў у багоў агонь

і, схаваўшы іскрынку ў сцябле расліны нарцек, стрыжневая мякаць якой доўга тлее,

прынёс яго людзям1. На усходзе Беларусі агонь называлі «пяруновым цяплом», бо

лічылі яго дарункам Пяруна – вярхоўнага бога язычніцкага пантэона ўсходніх славян.

У Беларусі было распаўсюджана паданне, што агонь на зямлю трапляе з маланкі,

а яны выскокваюць з-пад капытоў каня, на якім Пярун імчыцца па небе. Міфы і

пісьмовыя крыніцы сцвярджаюць, што Пярун быў высачэзнага росту, з доўгай бара-

дой, з чорнымі валасамі, велічны, статны. Яго грымучы лук – каменны молат, часам

вясёлка. Яго стрэлы – гэта маланкі. Імі ён разбівае варожыя войскі чорнабога. Яны

нагрувашчваюць u1094 цяжэрныя хмары, каб засланіць сонца, сарваць месяц, сумясціць у

хмары напітак жыцця – ваду. Але Пярун адным ударам разбівае хмары, і вызваленая

вада льецца на зямлю. Нячысцікі бягуць на зямлю, але і тут іх наганяюць стрэлы

Пяруна. У гонар уладальніка маланкі і грому ва Усходняй Еўропе ў гаях пад вялікімі

дубамі будавалі капішчы – свяцілішчы, дзе заўсёды гарэў нязгасны агонь – «зніч». У

Беларусі такія капішчы адкрыты археолагамі пад Полацкам, Віцебскам, Рагачовам.

Ёсць звесткі, што ў цэнтры сучаснага Мінска, на беразе Свіслачы некалі знаходзілася

старажытнае капішча і праіснавала дзесьці прыкладна да 1910 года1. У Вільні ў 1269

годзе галоўны храм Пяруна – капішча «мела прамавугольную форму памерам 101 на

71 метр. У цэнтры пад вялічэзным разложыстым дубам узвышаўся ідал Пярун. Алтар

– месца для ахвяр і модлаў – знаходзіўся на галерэі з дванадцаццю прыступкамі,

на якіх былі паказаны ўсе змяненні месяца па квадрах. У нішы гарэў зніч – нязгасны

агонь. Пяруну ўзносілі хвалу, прыносілі ахвяры»2.

Капішчы Пяруна з’яўляліся першымі культавымі вогненна-светлавымі відовішчамі

на тэрыторыі усходніх славян, балтаў і іншых народаў.

Агонь як сімвалічны атрыбут уваходзіў у шматлікія святочныя абрады і рытуалы

сонечнага культа, дзе ён атаясамліваўся з падабенствам сонца на зямлі. У Беларусі

культавыя кастры запальвалі ў дні святкавання Каляд, Масленіцы, Гукання вясны,

Вялікадня, Юр’я, Сёмухі, але найбольш яркай відовішчнасцю вогненных дзей вы-

1 Цярохін С. Пярунова цяпельца. Мн., 1993, ч. 3 - 4.

2 Ненадавец А.М. Святло таямнічага вогнішча. Мн., 1993, с. 23.

1396797550

дзялялася Купалле – свята летняга сонцастаяння. У гэты дзень сяляне здзяйснялі

рытуальны абход палеткаў з палаючымі паходнямі, запаленым колам на шасце,

наладжвалі карнавалізаваную працэсію з палаючымі коламі да месца правядзен-

ня свята; па дарогах, на гасцінцах і вакол вёсак качалі вогненныя колы. На месцы

святкавання праводзілі варажбу-пераступанне праз «промні сонца», пускалі на ваду

вянкі з палаючымі свечкамі, спальвалі пудзіла Мары, або чэрап каня ці каровы. Уд-

зельнікі ігрышчаў вакол кастроў праводзілі магічныя карагоды, прыгалі праз касцёр

паасобку і папарна, варажылі шляхам кідання вянкоў у касцёр, скатвалі палаючыя

колы ў рэчку.

Менавіта Купалле стала месцам прымянення першага піратэхнічнага сродка бе-

ларусаў – растолчаных у ступе насенняў дзеразы – вечназялёнай травяністай расліны

накштал імху, якая сцелецца па зямлі. Напрыканцы свята ў дагараючы касцёр, каб

падтрымаць моц адыходзячага на зіму сонца, кідалі высушаныя споры гэтай расліны.

Пры запальванні яны давалі эфект імгненна ўзлятаючых у вышыню вялізарных языкоў

полымя, што аказвала на прысутных вялікае эмацыянальнае ўраджанне.

Паступова страчваючы сваё культавае значэнне, святочныя кастры замацаваліся

ў абрадах беларусаў як эстэтычны кампанент і сталі служыць у якасці вогненна-свет-

лавога афармлення гульнёвых дзей народных святаў.

У народаў сусвету вогненныя дзеі як рэлігійнага, так і свецкага характару увасаб-

лялі ў розных формах. Даследчыкі лічаць, што адно з першых пісьмовых успамінаў

аб прымяненні агню як відовішча датуецца 568 г. да н.э., калі рымскі цар Сервій Тулій

заснаваў у гонар завяршэння сяўбы свята, у час якога ў кожнай вёсцы запальвалі

вялікі касцёр і наладжвалі пляскі, песні, забавы.

Яшчэ ў тыя далёкія часы кастру як атрыбуту свята часам надавалі сэнсавае і

вобразнае рашэнне. Старажытнагрэчаскі гісторык Плутарх занатаваў святкаванне

перамогі Паўла Эміля над македанянамі пры гары Алімп ў 168 г. да н.э.: «Пасля заклю-

чэння міра правадыр воінства запрасіў усіх грэчаскіх князёў і вяльмож на шыкоўнае

святкаванне, падрыхтоўка да якога доўжылася каля года, дзе пачаставаў іх і увесяліў

народ, склаўшы вялікі касцёр, зроблены з рэшткаў зброі і здабычы ад пераможаных

македанян, і падышоў да кастра з запаленым факелам. Прыкладу яго паследавалі і

іншыя ваенаначальнікі, запальваючы такія ж кастры перад сабой».

Вялікія Панафінейскія гульні, якія святкаваліся ў старажытнай Грэцыі ў ліпені

месяцы раз у чатыры гады ў гонар багіні Афіны-Палады, пачыналіся факельным

бегам: ад алтара Любві ў прыгарадным гаі палаючыя факелы неслі да алтара Афіны

на Акропалi. Кажуць, што гэты бег заснаваў калісьці сам Праметэй, падараваўшы

людзям агонь. Бег з факеламі адбываўся цёмнай ноччу і быў самай эфектнай част-

кай свята.

Антычная гісторыя захавала звесткі і аб святочных ілюмінацыях з запальваннем

вялізнай колькасці свяцільнікаў. Грэкі і рымляне да свята Лампадарыё наладжавалі

ілюмінацыі ў гонар багіні Мінеўры – за дастаўку елея, Вулкану – за вынаходніцтва

свяцільнікаў. Праметэя ушаноўвалі за тое, што даў агонь людзям. Такія ж ілюмінацыі

наладжвалі кожныя пяць год у дзень Фебры – маці Марса. Усе грамадзяне павінны

былі мець перад сваімі дамамі запаленыя васковыя свяцільнікі, каб задобрыць багіню

і прасіць у яе сына перамогу над ворагам. У гонар Цэцэры – супругі бога падземнага

свету – рымляне вясной наладжвалі факельныя святы, працэсіі з факеламі і свечкамі.

Папулярнасць гэтага шэсця была настолькі вялікая, што, калі папа Галасій (492 – 496

гг.) увёў у Іерусаліме замест язычніцкай дзеі дзень Эпіфаніі (дзень нараджэння Хрыста)

адна з партый у рымскім сенаце патрабавала аднаўлення адмененага язычніцкага

факельнага шэсця. Першага лютага увесь Рым быў запоўнены людзьмі, якія неслі

васковыя свечкі і факелы ў гонар святога Фебруарыя.

Вогненна-светлавыя дзеі часам насілі інфарматыўны характар. Так, рымляне ў

пачатку свята Церэнцыі ў гонар падземных багоў здзяйснялі запальванне факелаў,

серы і смалы на Капітоліі і ў храме Апалона.

У старажытных егіпцян адно з вогненных урачыстасцяў атрымала назву «Свята

свяцільнікаў»: іх запальвалі ў вокнах кожнай хаты, асвятляючы паселішча рознака-

ляровымі агнямі.

Індусы ў часы Аляксандра Македонскага, як сведчаць літаратурныя крыніцы,

майстэрскі валодалі мастацтвам упрыгожвання сваіх святаў вогненна-светлавымі

эфектамі.

У старажытным Рыме агонь часта з’яўляўся атрыбутам тэатралізаваных дзей.

Так, рымскі гісторык і пісьменнік Светоній распавядае аб тым, што пасля аднаго з

трыумфаў Цэзара вечарам жыхары Рыма былі надзвычайна ўражаны незвычайнай

ілюмінацыяй, мноствам запаленых факелаў, якія былі ўсталяваны на спінах ідучых

сланоў і асвятлялі трыумфатару дарогу на Капітолій. У рымскім цырку у час гульняў

існаваў народны звычай цкавання лісіц, якім да хваста прывязвалі факелы.

Рускі даследчык піратэхнікі А.А. Крылоў указвае, што па меры роста культурнага

і тэхнічнага ўзроўня людзі ўдасканальвалі вогненна-светлавыя эфекты і не заўседы

за лік чыста піратэхнічных сродкаў, але прымянялі тэхнічныя знаходкі, розныя ме-

ханізмы. Лацінскі пісьменнік Кладзіян у 403 г., апісваючы праведзены феерверк, спа-

чатку ўпамінае аб машынах і дэкарацыях, усталяваных у цырку, а ўжо потым аб чыста

піратэхнічных элементах, бягучых агнях, якія выкручваліся па распісных дошках, не

спальваючы іх, а затым хутка круціліся, утвараючы розныя кругі і вогненныя шары.

Апісанне лацінскім паэтам Клаўдзіянам, які жыў пры двары імператара Ганорыя,

даводзіць, што на амфітэатральных ігрышчах, пастаўленых у першы дзень 399 г., у

феерверку выкарыстоўвалі розныя ракеты і вогненныя колы. У старажытныя часы,

акрамя ракет, былі вядомы і піратэхнічныя апараты з рэактыўнымі рухавікамі. Адно з

самых першых такіх прыстасаванняў – гэта «лятучы галуб», створаны ў 360 г. да н.э.

грэкам Архітам, сябрам Платона. Нажаль, тэхнічныя дадзеныя вынаходніцтва Архіта

да нас не дайшлі, але сам факт існавання такой пірабаліктычнай спаруды сведчыць

аб пачатку новага этапа ў развіцці піратэхнічнага мастацтва1.

Такім чынам, агонь у дагістарычныя часы адыграваў важнейшую ролю як у

матэрыяльным, так і духоўным жыцці чалавека, калектыва, грамадства. Культавыя

і свецкія вогненна-светлавыя дзеі, з’яўляючыся адным з выразных сродкаў абрада-

вых і святочных урачыстасцяў, паступова ўдасканальваліся за кошт выкарыстання

архітэктурна-дэкаратыўных элементаў і тэхнічных творчых знаходак, прымянення

новых піратэхнічных вырабаў і саставаў, што павышала эфектыўнасць эмацыяналь-

нага і педагагічнага ўздзеяння.

1 Івашкявичус А. Казимир Семенович u1080 и его книга «Великое искусство артилеррии.

Часть первая». Вильнюс, 1971, с. 3.