ВідоВішчы сярэдняВечнай еўроПы

Пачынаючы з IX ст. хрысціянская царква ў мэтах барацьбы з язычніцкай абрад-

насцю і святамі вымушана была шукаць і выкарыстоўваць больш выразныя сродкі

для ўздзеяння сваіх дагматаў на веруючых. Дзякуючы гэтаму ў Заходняй Еўропе

пачынаецца актыўны працэс тэатралізацыі мессы. Ужо ў IX ст. пасхальнае чытанне

тэкстаў аб пахаванні Ісуса Хрыста ўяўляла сабою мастацкі арганізаванае тэатраліза-

ванае дзеянне з ужываннем вогненных сродкаў (палаючых свечак). Менавіта з гэтага

і падобных біблейскіх тэкстаў нарадзіліся першыя літургічныя прадстаўленні.

Абрад вынаса плашчаніцы праваслаўная царква стварыла ў XVII ст. Гэты абрад

увасаблялі напярэдадні пасхі u1074 вечарам у страсную пятніцу. Пры спяванні спецыяльных

песень святары, выходзячы з алтара «царскай брамы», станавіліся разам з вернікамі

каля плашчаніцы з запаленымі свечкамі ў руках. Затым настаяцель ішоў за алтар,

апранаўся ў свяшчэнную вопратку, а святар – толькі ў рызу і пры спевах «Присвятого

1 Федоров В.Г. К вопросу появления артиллерии на Руси. М., 1949, с. 28 – 66

2 Чаропка В. Імя ў летапісе, с. 297.

3 Всеволодский-Генгросс В. История русского театра. М.,1929, с.238 – 240.

1

надгробного», выходзілі з евангеллеем пад плашчаніцаю. Наперадзе неслі свечкі і

лампады. Працэсія абыходзіла тройчы вакол царквы, пасля чаго плашчаніцу ізноў

пакідалі пасярод царквы.

Больш пышны адбываўся абрад вынаса плашчаніцы на праваслаўным Усход-

зе, дзе яе абносілі не толькі вакол храма, але i вакол усяго горада альбо вёскі. Усё

насельніцтва прымала ўдзел у працэсіі, несучы запаленыя паходні, спальваючы

феерверкі, кідаючы петарды і страляючы са стрэльбаў. Тут жа ішло войска з арке-

страм, які выконваў маршы і рэлігійныя гімны. Застаўшыяся дома з вакон абсыпалі

плашчаніцу кветкамі3.

Яскравым момантам Іерусалімскага богаслужэння дагэтуль з’яўляецца абрад

«асвячэння святога агню». Калі ў суботу з кувуклія з’яўляецца агонь і пачынаецца

моцнае гучанне званоў, народ «у захапленні запальвае ад яго пучкі свечак, ад чаго

мора агню разліваецца па ўсяму храму, а адсюль і па ўсяму гораду – ад яго запаль-

ваюць ліхтары, лямпы, кастры, палаючыя амаль да ютрані»1.

У Беларусі на Пасху ў час усяночнай пры першых спевах «Хрыстос уваскрос»

вернікі стралялі са стрэльбаў і спецыяльных марцір, якія называлiся «мажджор», а

вакол храма аж да канца XIX ст. існаваў звычай запальваць смаляныя бочкі.

У Расіі, самай развітай з пункту гледжання выкарыстання вогненна-светлавых

эфектаў дзяржавы, была літургічная драма «Пещное действо», якая прыйшла з

Усходу і з’яўлялася інсцэнізацыяй біблейскага сюжэту аб трох «отроках» – Ананіі,

Азарыі і Місаіле. Дакладная дата з’яўлення гэтай містэрыі на праваслаўным Усход-

зе не ўсталявана, але ёсць звесткі, што рускі паломнік манах Ігнат Смальянінаў, які

быў ў Канстанцінопале з 1399 па 1405 г., назіраў гэтую дзею ў храме святой Сафіі. У

Расіі гэтая драма замацавалася ў першай трэці XVI ст., і ёсць шэраг сведчанняў аб

яе арганізацыі з 1548 па 1643 г. Увасаблялі гэтую містэрыю 17 снежня, і па чыну XVI

ст. яна мела наступны змест: трох отракаў – Ананія, Азырыя і Місаіла іх настаўнік

перадае ў рукі халдзеяў за тое, што яны не служаць цару. За гэта людзi юнакоў вы-

рашаюць пакараць і спаліць у печы. Азырыя і Місаіла яны ўводзяць у печ, пад якую

ставяць горн з палаючымі вуглямі. Отракі і пратадыякан спявалі «стихири», а халдзеі,

атрымаўшы ад дыякана свечкі і «трубкі з плавучай травой» (піратэхнічным вырабам

– П.Г.), хадзілі вакол печы, кідалі ў горн траву, якая успыхвала яркім полымем. У гэты

час спускалі «анёла» ў печ пры «трусе велице зело з громам». Халдзеі падалі на

землю, а дыяканы апалялі іх агнём. Отракі запальвалі на вянцы ў анёла тры свечкі,

прыпадымалі яго ўверх, а затым кланяліся да зямлі. Тады з падлогі падымаліся

халдзеі і казалі, што прыляцеўшы анёл іх перамог. Усе тры отракi выходзілі з печы і

з халдзеямі накіроўваліся ў алтар.

Яркім сцэнічным эфектам гэтай літургіі было полымя, якое стваралася палаючымі

вуглямі ў печы і лёгкаўспламяняльнай травой – плавуном (дзеразой), якую падкідвалі

ўверх і на свечкі.

Трэба адзначыць, што літургічная драма «Пещное действо» паступова злівала-

ся са святочнымі ігрышчамі. Менавіта отракі і халдзеі – удзельнікі містэрыі – штогод

атрымоўвалі ў патрыярха дазвол (на працягу васьмі дзён перад Пастом і аж да

свята Богаз’яўлення) бегаць па вуліцах горада з пацешнымі агнямі – феерверкамі,

падпальваць імі бароды людзям, а калі тыя хацелі ад халдзеяў літасці, то павінны

былі плаціць капейку. Апрануты яны былі як масленічныя блазны, на галовах насілі

расфарбаваныя драўляныя шляпы, а бараду абмазвалі медам, каб не запаліцца ад

агню, які яны раскідвалі. Адам Алеарый, вядомы вучоны і падарожнік, які назіраў гэта

відовішча ў 30-х гадах XVII ст., адзначыў, што, «паколькі гэтыя жартаўнікі прычынялі

1 Дмитриевский А. Церковные торжества на Православном Востоке. СПб., 1909,

с. 303 – 304.

2 Всеволодский-Генгросс В. История Русского театра, с. 236 – 253.

1396797550

сваімі набегамі шкоду сялянам, а часам і цяжарным жанчынам, то былы патрыярх

канчаткова забараніў гэтую дурную гульню – беганне па горадзе ў блазенскім на-

радзе»2.

Літургічныя дзеі і прадстаўленні ў Расіі не атрымалі такога развіцця, як у краінах

Заходняй Еўропы. Узяты ў спадчыну ад Візантыі больш строгі чын богаслужэння і

больш актыўная барацьба праваслаўнага духавенства з язычніцтвам не давала маг-

чымасці пранікнуць у богаслужэнні мірскім і камічным элементам. Рускі даследчык В.Н.

Васільеў піша, што асабліва цікаўным з’яўляецца тое, што іншаземцы, назіраўшыя

«вогненныя пацехі, якія наладжваліся ў перыяд святаў з дапамогай упамінаўшых-

ся трубак і плавуна, называлі іх «асобымі феерверкамі». Такое найменаванне не

з’яўляецца выпадковым, таму што і ў заходнееўрапейскіх краінах таго часу з прычы-

ны дарагога кошту паперы для феерверачных эфектаў часта начынялі згараючымі

саставамі трубкі з трыснёгу альбо драўляных палачак»1.

Свята Божага цела, якое распаўсюдзілася ў Заходняй Еўропе XIII ст., было днём

працэсій і спектакляў. У познесярэднявечнай Англіі гэта быў час, калі на рынкавых

плошчах ладзілі містэрыі ў Чэстэры, Ковентры, Ёрку і іншых мясцінах. У Іспаніі

свята Божага цела стала таксама днем вялікіх прадстаўленняў на рэлігійныя тэмы,

але звычаі знаходзіліся пад уплывам карнавальных элементаў. Па вуліцах рухаліся

платформы са святымі, тытанамі, а самае галоўнае – з велізарным вогнедыхаючым

цмокам, які ўвасабляў звера з Апакаліпсісу.

Свята летняга сонцастаяння ў некаторых супольнасцях, апекуном якіх быў святы

Ян, набывала карнавальныя рысы. Напрыклад, у Шамоне (дыяцэзія Лангрэ) чэрці

кідалі агонь у натоўп. Гэтыя дзеянні тлумачылі як дэманстрацыю сілы д’ябла, улады

д’ябла на светам, якая цягнулася да святога Яна. У Фларэнцыі, апекуном якой быў

Ян Хрысціцель, фэст адзначаўся не толькі рэлігійнымі атрыбутамі, працэсіямі, плат-

формамі, але і вогнішчамі, феерверкамі, спальваннем самога Карнаваля ў выглядзе

агіднай і мярзотнай пачвары.

Хрысціянскія саракагадзінныя малітвы, асабліва вядомыя ў Еўропе другой па-

ловы XVI ст., праходзілі з пышнымі гукавымі піратэхнічнымі эфектамі, запазычанымі

ў свецкіх святах.

Мацнейшай традыцыя карнавалу выглядала ў Міжземнаморскім рэгіёне (Італія,

Іспанія, Францыя), параўнальна слабай у цэнтральнай Еўропе і найбольш слабай

– на поўначы (Брытанія, Скандынавія), верагодна, з прычыны неспрыяльнага для

вулічных святаў надвор’я ў гэтую пару года.

Містэрыя. У заходняй Еўропе XV-XVI стагоддзі – гэта час буйнага росквіту га-

радоў. Містэрыя і з’явілася адлюстраваннем росквіту сярэднявечнага гораду, яго

культуры. Вытокі містэрыі – гарадскія працэсіі ў гонар рэлігійных святаў, альбо ўра-

чыстых прыбыццяў каралёў, што з’яўлялася падзейным момантам у жыцці горада.

Паколькі арганізатарамі містэрыі была ўжо не царква, а гарадскія муніцыпалітэты,

рамесныя цахі, а аўтарамі – вучоныя-багасловы, урачы, інсценізацыя царкоўных

легенд ператварылася ў масавае пляцавае самадзейнае мастацтва, якое ўнесла ў

містэрыю народны, мірскі, элемент.

Містэрыяльныя прадстаўленні падзяляліся на тры цыклы: «ветхазаветны» – ува-

сабленне цыклу біблейскіх легенд, «новазаветны» – гісторыя нараджэння і ўваскра-

шэння Хрыста і «апостальскі» – у якім сюжэты былі запазычаны з «жыція святых» і,

часткова, з міракляў аб святых.

Містэрыя была састаўной часткай гарадскіх урачыстасцяў, якія звычайна налад-

жваліся ў кірмашовыя дні.

Пасля малебнаў на царкоўнай плошчы, якое праводзіў епіскап, кірмаш аб’яўляўся

1 Васильев Н.В. Старинные фейерверки в России. Л., 1990, с.24.

0

адкрытым і пачыналася шэсце. У гэтай працэсіі сярод шматлікіх дзеючых асоб («свя-

тыя», «грэшнікі», «чэрці» і да т.п.) прымалі ўдзел гарадскія радцы і цэхавыя старшыні,

манахі і святары, гарадская варта са зброяй у руках, купецкія гільдыi і рамесныя

цахі. Працэсія насіла карнавалізаваны характар: ехалі павозкі з інсцэнізацыямі жы-

вых карцін на біблейскія і евангельскія сюжэты. Многія ўдзельнікі пераапраналіся ў

«чарцей» і «анёлаў», «святых» і «грэшнікаў»; у натоўпе можна было бачыць жудас-

ныя маскі і выявы пачвар. На руках неслі велізарнага д’ябла, у якога з носа i вушэй

вывяргалася полымя.

Свята звычайна завяршалася прадстаўленнем містэрыі, і маскіраваныя ўдзельнікі

гарадской працэсіі станавіліся дзеючымі асобамі. У містэрыяльных прадстаўленнях,

дзе ўдзельнічалі сотні людзей, паміж сабой змагаліся гарадскія цэхі, кожны з якіх ат-

рымліваў свой эпізод. Напрыклад, эпізод «Ноеў каўчэг» ставілі карабелы, «Тайную

вячэру» – пекары «Узнесенне» – шаўцы, «Рай» – ювеліры, а «Ад» – качагары. І калі

«Рай» шыкоўнасцю ўбранства выклікаў агульнае захапленне, то «Ад павінен быў

прыводзіць усіх у трапятанне велізарным агнём, дымам, раскрытай пасткай дракона і

да т.п. Таму не дзіўна, што ў гэтым эпізодзе містэрыі з вялікім мастацтвам выконваліся

вогненныя і піратэхнічныя дзеі, якія значна садзейнічалі павышэнню відовішчнасці

ўсёй праграмы. Унутры адскай вежы разводзілі кастры, насілі смалу і серу, стралялі

з гарматаў. Чэрці і іншыя пачвары вывяргалі полымя. Злоўжыванне вогненнымі эфек-

тамі прыводзіла да апёкаў выканаўцаў. Агонь часта прымянялі ў час «катавання» і ў

«адзе». Асабліва эфектнымі былі пажары, калі ад гнева Божага ў дзень «страшнага»

суда загараліся дамы альбо ў час «штурму» палілі «крэпасці».

Містэрыя з’явілася першым тэатралізаваным відовішчам сярэднявечнай Еўропы,

дзе ў якасці выразнага сродка сталі прымяняць агнястрэльную артылерыю. Так, у

«Містэрыі пра аблогу Арлеана», якая была створана і паказана незадоўга пасля самой

гістарычнай аблогі (1429 г.), у мастацка-гістарычных эпізодах бітваў паміж англійскімі

захопнікамі і французскімі патрыётамі гучалі халастыя стрэлы агнястрэльнай зброі

і гарматаў.

Прымяненне тагачасных баявых сродкаў у містэрыях, патрыятычных па ідэйнай

накіраванасці і гераічных па свайму тону, дапамагала пастаноўшчыкам максімальна

падкрэсліць і раскрыць рэальнасць адбываючыхся падзей, стварыць напружаную

атмасферу дзеі і выклікаць ў гледачоў эфект прысутнасці.

Містэрыяльны тэатр у цэлым прыпыніў сваё існаванне ў сярэдзіне XVI ст., хаця ў

асобных выпадках царква працягвала выкарыстоўваць гэты жанр яшчэ доўгія гады.

Прычынай знікнення містэрыі з’явілася развіццё ў яе нетрах мірскіх пачаткаў, бага-

хульства, таму духавенства патрабавала забороны бесаўскіх ігрышчаў, у якіх яно

само не так даўно прымала актыўны удзел.