Фармальны метад

Фармальны метад у літаратуразнаўстве — гэта тэарэтычная кан­­цэп­­цыя, якая сцвярджае погляд на мастацкую форму як на ка­тэ­го­рыю, што вы­значае прак­тычна ўсю спецыфіку мастацкай лі­та­ра­ту­ры. Як асоб­­ны на­кірунак фар­маль­ны метад склаўся на рубяжы ХІХ–ХХ стст.: пер­­ша­па­чат­кова — як рэ­ак­цыя на імпрэсіяністыч­ную крытыку (яе прад­стаў­ні­коў сур’ёзна не цікавілі ні змест, ні форма твора; галоўнай задачай з’яў­ля­лася перадача ўражанняў ад пра­чытанага) і па­зі­ты­віс­ц­кі афарбаваныя на­кірункі ў лі­та­рату­ра­знаў­стве і мас­тацтвазнаўстве; паз­ней — як тэа­рэ­тыч­на абгрун­та­ва­ная методыка і ме­та­да­логія, на­кі­ра­ва­ная на вывучэнне ўнут­раных (струк­турных) заканамер­на­с­цей мас­тац­ка­га твора.

Цікава і ў многім паказальна, што фармальная метадалогія амаль ад­на­­ча­­со­ва, але пры гэтым на розных грунтах, узнікла як у заход­не­еў­ра­пей­скай, так і ў рус­­кай лі­та­ра­­тур­най навуцы.

Ля вытокаў заходнееўрапейскіх фармалістычных канцэпцый ста­я­лі ня­­мец­кія вучоныя Генрых Вёльфлін і Оскар Вальцэль. Г. Вёльфліну на­ле­жыць пра­ца «Ас­ноў­ныя паняцці гісторыі мас­тацтваў. Праблема эвалю­цыі стылю ў но­­вым мастацтве» (1915), у якой яскрава праглядва­ецца шэ­раг ас­ноў­ных мо­ман­таў фармалістычнай дак­трыны, і ў пер­шую чаргу — імк­­нен­не рас­тлу­ма­чыць развіццё мас­тац­кай формы ўнутранымі зако­на­мі са­мога мастацтва. О. Валь­цэль у кнізе «Форма і змест у мас­тац­кім тво­ры» (1923) заявіў аб не­аб­ход­насці ісці ўслед за Вёльфлінам і пра­­па­на­ваў вес­ці гаворку аб творы як аб мас­тацкай канструкцыі на асно­ве слоў­нага адзін­ства.

Істотна адрозная з’ява па генезісу і метадалогіі — «фар­маль­ная шко­ла» ў Ра­сіі (сяр. 1910-х — сяр. 1920-х гг.), якая зыходзіла не столь­кі з мас­­тац­тва­знаў­чых канцэпцый, колькі з лінгвістыкі. Гэта ў пер­шую чаргу ха­­рак­та­рызуе та­кія творчыя арганізацыі, як «Об­щест­во изучения поэ­ти­чес­­ко­го языка» (ОПОЯЗ) і Маскоўскі лінг­віс­тыч­ны гурток. Дадзеныя аб’яд­­нан­ні (а таксама шэ­раг канцэптуальна бліз­кіх да іх) якраз і ўтварылі рус­­кую «фармальную шко­лу». Галоўным у падыходзе рускіх фар­ма­ліс­таў да мастацкага твора бы­ло сцверджанне, што менавіта форма робіць паэ­зію паэзіяй, вызначаючы спе­цы­фіку апошняй. Змест верша можна пе­ра­казаць без выкарыстання рыфмы, рыт­му, г. зн. парушыўшы яго фор­му, але пры гэтым губляецца і паэтычнае ўра­жанне. Паэзія знікае. Рускія фар­малісты вылучылі тэзіс аб «мастацтве як пры­ёме» (В. Шклоўскі): з да­памогай розных паэтычных прыёмаў, якія свя­до­ма выкарыстоўваліся аў­тарамі твораў, прадметы і з’явы рэальнасці пе­ра­тва­ра­юцца ў факт мас­тац­тва; прыёмы пры гэтым могуць быць традыцыйнымі і на­ватарскімі (апош­нім удзялялася асаблівая ўвага).

Адзначым, што ўяўленні прадстаўнікоў рускай «фар­мальнай шко­лы» не ста­ялі на месцы, а паступова эвалюцыянавалі. Ву­чэнне І. Баду­э­на дэ Куртэнэ аб мо­ве як функцыянальнай сістэме, пе­ра­асэнсаванае ў да­чы­ненні да літара­тур­ных з’яў, садзейнічала пераходу ад ранняй ме­ха­ніс­тыч­най дактрыны, у ад­па­веднасці з якой твор раз­гля­даў­ся як «су­ма прыё­маў», што яго складаюць («фар­­маль­ная паэ­тыка»), да погляду на твор як на «сістэму» функ­цыя­­наль­ных адзінак (уяўленне, характэрнае для «функцыянальнай паэ­­ты­кі»). Ад­на­ча­со­ва эвалюцыянуе погляд на ас­ноў­ныя паняцці тэа­­рэ­тыч­най і гістарычнай паэ­тыкі: ад ацэнкі формы як адзі­нага нось­біту мас­тац­кай спецыфікі літа­ра­ту­ры, ад ігнаравання зместу як «па­замастацкай» ка­тэ­горыі да пастаноўкі і аб­грун­тавання ў агуль­ным вы­глядзе канцэпцыі г. зв. «змястоўнай формы».

Пэўным плёнам у працах прадстаўнікоў рускай «фармальнай шко­­лы» па­значаны даследаванні шэрагу важных праблем. Так, В. Ві­награ­даў і Б. Та­ма­шэўскі ўнеслі шмат новага ў даследаванне сты­лістыкі паэ­тыч­най мовы, В. Жыр­­мунскі — у вывучэнне рыфмы, мет­рыкі і кампазіцыі вер­ша, Б. Эйхен­ба­ум — паэтычнага сінтаксісу, Я. Па­ліванаў — паэ­тыч­най фа­не­тыкі. Над­звы­чай арыгінальнай і ўсебаковай асобай у асяроддзі рус­кіх фармалістаў з’яўляў­ся Ю. Тынянаў, які ўнёс значны ўклад амаль што ва ўсе галіны фармальнай паэ­тыкі. На працягу 1920-х гг. было па­стаў­лена шмат пытанняў, якія кры­ху паз­ней сталі актуальнымі ў раз­віцці струк­турнай паэтыкі, тэорыі інфар­мацыі, се­міётыкі, ма­шын­­нага пе­ра­кла­ду. Наогул руская «фармальная школа» ака­за­ла вельмі значны ўплыў на раз­віццё ў далейшым усяго сусветнага літа­ра­ту­ра­знаў­ства.

Заўважым, што на Захадзе да ўяўленняў аб мастацкай форме, што ха­­рак­та­ры­завалі рускую «фармальную школу», даволі блізка па­дый­шлі прад­­стаўнікі Праж­скага лінгвістычнага гуртка (Я. Мукар­жоў­скі, М. Тру­бяц­­кой і інш.).

У 1920–1930-я гг. фармальная метадалогія на Захадзе спрабуе абна­віц­­ца, зблі­­зіўшыся з г. зв. «семантычным аналізам» А. Рычардса і ат­ры­маў­шы ў Анг­ліі і ЗША назву «новай крытыкі». У 1940–1950-х гг. па­ла­жэн­ні фар­маль­на­га метаду знайшлі ў Швейцарыі падтрымку ў ме­то­ды­цы «інтэр­прэтацыі» тво­раў В. Кайзера і Э. Штайгера.

На Беларусі найбольшую цікавасць да фармальнай метадалогіі пра­явіў А. Ваз­­­ня­сен­скі, што адбілася ў такіх працах вучонага, як «Паэ­тыка М. Баг­­да­но­віча» (1926), «Асноўныя прынцыпы пабудовы бе­ларускай на­ву­кі аб літа­ра­ту­ры» (1927), «Традиция «формальных» (эс­тетических) изу­чений в науке о ли­тературе» (1927) і некат. інш.