Сацыялагічны метад

Сацыялагічны метад у літаратуразнаўстве — гэта канцэпцыя, згод­­на з якой развіццё літаратуры надзвычай моцна абумоўлена са­цыя­­ла­гіч­ны­мі (грамадскімі) фактарамі. Найбольш значнае па­шы­рэн­не да­дзе­ная кан­цэп­цыя атрымала ў сусветнай літаратурнай на­ву­цы на рубяжы ХІХ—ХХ стст. Яна стала таксама (у сувязі з вя­до­мы­мі прычынамі) ме­та­да­ла­гіч­най асновай савецкага літаратура­знаў­ства.

Нягледзячы на тое, што праблема ўзаемадзеяння літаратуры і мас­­тац­­тва з грамадствам была пастаўлена яшчэ ў антычныя часы (пра­цы Пла­­тона і Арыстоцеля, у якіх ужо ёсць спробы вызна­чыць не­калькі ты­паў публікі, паразважаць аб асаблівасцях уздзе­яння мас­тац­тва на асоб­на­га чалавека і грамадства ў цэлым), пы­танне аб са­цы­яльнай прыродзе лі­та­ратуры, а таксама аб адпавед­ных метадах яе вы­вучэння ак­рэслілася толь­­кі к сярэдзіне ХІХ ст. Най­больш у гэтым накірунку зрабіў І. Тэн — па­чынальнік культурна-гіс­тарычнай метадалогіі, у якой сацыялагічны мо­мант займаў даволі знач­нае месца.

У Расіі адным з першых папулярызатараў сацыялагічнага па­ды­­хо­ду да літаратуры на аснове культурна-гістарычнай мета­далогіі стаў А. Пыпін.

У другой палове ХІХ ст. аформілася і атрымала значны рэ­за­нанс марк­­сісцкая сацыялогія. К. Маркс і Ф. Энгельс закранулі нас­туп­ныя пы­тан­­ні сацыялогіі літаратуры і мастацтва: агульныя асаб­лі­ва­сці ўза­е­ма­дзе­­ян­ня літаратуры і грамадства; літаратура як спе­цыфічная галіна кла­са­вай ідэа­логіі; месца і пала­жэнне мастака ў гра­мад­стве, падзеленым на пэў­ныя грамадскія групы (класы); рэалізм як мас­тацкі метад, яго спецыфіка; сут­­насць г. зв. сацы­ялістычнай лі­та­ра­туры; агульначалавечы змест тво­раў мас­тацтва.

Паслядоўнікамі і далейшымі распрацоўшчыкамі марксісцкай ме­­та­да­логіі ў дачыненні да літаратуры і мастацтва выступілі такія за­­ход­не­еў­ра­­пейскія крытыкі, грамадскія і палітычныя дзеячы, як Ф. Мерынг, П. Лафарг, Р. Люксембург, К. Лібкнехт, К. Цэткін і не­кат. інш.

У Расіі на рубяжы ХІХ–ХХ стст. вельмі многа зрабіў для са­цы­я­­ло­гіі лі­таратуры і мастацтва, адштурхоўваючыся ў цэлым ад марк­сісцкай ме­та­далогіі, Г. Пляханаў. Адна з лепшых яго прац у гэ­тым накірунку — «Фран­­цузская драматычная літаратура і фран­цуз­скі жывапіс ХVІІІ ст. з пун­к­ту гледжання сацыялогіі» (1905).

Наступны этап у распрацоўцы пытанняў сацыялогіі лі­та­ра­ту­ры і мас­­тацтва з марксісцкіх пазіцый звязаны з дзей­насцю У. Ле­ні­на. Кла­січ­ны­­мі ўзорамі прымянення Леніным са­цыя­лагічнага ме­та­ду ў дадзеным рэ­­чышчы сталі ар­тыкулы аб А. Герцэне і Л. Талстым.

Услед за Леніным (і паралельна з ім) сацыялагічны падыход да лі­та­ра­туры і мастацтва на марксісцкай глебе культывавалі ў РасііВ. Ва­­роў­скі, М. Альмінскі, А. Луначарскі і інш.

Савецкае літаратуразнаўства, як ужо адзначалася вышэй, ад­во­­дзі­ла са­цыялагічнаму метаду вельмі важную ролю. Наогул яно, ска­жам так, му­сіла спавядаць яго. Таму, ві­даць, не­вы­падкова ў савецкай літаратурнай на­вуцы на перша­па­чат­ковым этапе яе развіцця (1920–1930-я гг.) асабліва шы­рокае рас­паў­сюджанне атры­маў г. зв. вульгарны сацыялагізм. Най­больш моц­на ён выявіўся ў працах В. Фры­чэ, В. Келтуялы, В. Пе­ра­вер­зе­ва, у многіх тэарэтыкаў Пралет­куль­та і ЛЕФ, у выступленнях крыты­каў ча­сопісаў «На посту» і «На ли­те­ратурном посту». Вульгар­ныя са­цыёлагі лі­чылі, што літаратурная твор­часць ва ўсіх яе праявах, аж да ін­ды­ві­ду­аль­нага стылю пісьменніка, самым непасрэдным чынам за­лежыць ад эка­намічных адносін у гра­мад­стве, а таксама ад кла­са­вай прыналежнасці пісь­менніка. Яны атая­сам­лі­ва­лі змест і мэты мас­тацкай літаратуры са змес­там і мэтамі грамадскіх на­вук, пе­ра­тва­раючы тым самым прыгожае пісь­менства ў «вобразную ілюст­ра­цыю» да сацыялогіі.

Барацьба з вульгарным сацыялагізмам была распачата ў са­вец­кім лі­та­ратуразнаўстве адразу ж пасля яго ўзнікнення. Але яна з’яўлялася ма­ла­эфектыўнай у сувязі з уста­ля­ван­нем культу асо­бы Сталіна. Поўнасцю вуль­гарны сацыя­лагізм быў пераадолены са­вец­кай літаратурнай навукай толь­кі дзесьці к ся­­­рэдзіне 1960-х гг.

У замежнай літаратурнай навуцы ХХ ст. сацыялагічная ме­та­да­логія так­­­са­ма атрымала сваё пэўнае развіццё.

Так, у Германіі ў 1920-я гг. даследчыкам Л. Шукінгам рас­пра­цоў­­ва­ла­ся г. зв. сацыялогія літаратурнага густу. Яшчэ адзін ня­мец­кі ву­чо­ны В. Гаў­зенштэйн паспрабаваў стварыць сацыялогію мас­тацтва, вельмі бліз­­кую да метадалогіі савецкага вульгарнага са­цыя­лагізму.

У сярэдзіне — другой палове ХХ ст. найбольш шырокае рас­паў­­сю­джан­не на Захадзе атрымалі такія сацыялагічныя накірункі, як ву­чэн­не франк­­фуртскай школы (Т. Адарно, Г. Маркузе і Э. Фром), кан­­цэпцыя «замк­нёных» цывілізацый (А. Тойнбі, Э. Кур­цыус), анг­лій­ская са­цы­яль­на-філасофская школа крытыкі і літаратуразнаўства (Р. Хо­гарт, Р. Уіль­ямс, Ф. Лівіс).

Сацыялагічная метад (у разумных межах) даволі плён­на вы­ка­рыс­тоў­ваўся на Беларусі ў 1920-я гг. І. Замоціным, М. Га­рэц­кім, Я. Ба­ры­чэў­скім і некат. інш. вучонымі і крытыкамі. Даў на Бе­ларусі аб са­­бе знаць і вуль­гарны сацыялагізм. Яго элементы (пры­чым, у немалой коль­касці) пры­сутнічаюць у шэрагу выступленняў кры­тыкаў БелАПП, а так­сама ў не­каторых працах Ц. Гартнага і М. Пія­туховіча. Тое-сёе ад вуль­гарнага са­цыялагізму ёсць і ў праг­рам­ных устаноўках «Малад­няка». Цал­кам не ўда­лося пазбегчы абод­вух крайнасцей — фармалізму і вуль­гар­­нага са­цыя­лагізму — ад­наму з самых арыгінальных крытыкаў 1920-х гг. А. Ба­ба­рэку. Вуль­­гарны сацыялагізм у сваім класічным варыянце атры­маў вы­­ра­жэн­не на Беларусі ў дзейнасці прадстаўнікоў г. зв. «аг­ла­бе­льнай» кры­­­­тыкі (Л. Бэндэ, А. Кучар, Я. Бранштэйн і інш.).

Сёння, згодна з меркаваннямі пераважнай большасці айчынных і за­меж­­ных ву­чоных, «сацыялагічны метад не з’яўляецца самастойным лі­та­ра­­­ту­ра­знаў­чым метадам, а толькі адным з аспектаў разгляду літа­ра­туры. Нель­­га, напрыклад, яго паставіць побач з гісторыка-ты­па­ла­гіч­ным, гісто­ры­ка-функцыянальным, сістэмным і іншымі метадамі, бо ён пры­сут­ні­чае ў кож­ным з іх» [4]. Разам з тым нельга не па­га­дзіц­ца з думкай А. Казлова на­конт таго, што «са­­цыя­лагічнае лі­та­ра­ту­ра­знаў­ства ў яго разнастайных ва­рыяцыях з’яў­ля­ец­ца не толькі адным з са­мых традыцыйных, але і ад­ным з са­мых ста­біль­ных. Якія б мод­ныя і вытанчаныя метады да­сле­да­ван­ня не ўзнікалі, яны не ў стане вы­цясніць сацыялагічную метадалогію, якая зыходзіць з прос­тай і дак­ладнай пасылкі, што літаратура — ад­люст­ра­ванне жыцця гра­мад­ства» [5].