Проза туралы түсінікАлдымен «оқыту» деген терминнің генезисін ашудың алдында «проза» деген ұғымның нені білдіретіні жайлы тоқталып өтелік. Проза латын тілінде «қара сөз» деген ұғымды білдіреді, яғни қара сөзбен жазылған көркем шығарма. Ғылыми, публицистикалық, философиялық шығармалар да прозаға жатады. Көркем проза поэзияға қарағанда, бертінде, қайта өрлеу дәуірі кезінен бастап қалыптасты. Ежелгі және орта ғасыр әдебиетінде прозаның өзіндік ерекшелігі болды. Ол шежіренама, сапарнама, ғақлия, шешендік сөз, т.б. түрінде бодды. Бұл кездегі проза да көбінесе, белгілі бір ырғаққа құрылса, қазіргі проза сөз қайталау, ұйқастыру, бөлшектеу, жекелеу, жалқылау, даралау, шарттылық, ұлттық нақыш т.б. сөз қолданыстары жиі ұшырайды. Мысалы, көне орыс әдебиетіндегі, орыс әдебиетіндегі хикаяттар. Көркем әдебиеттің дербес эпикалық жанрының бір түрі – проза. Орыс әдебиетінде ағарту дәуірі XVII-XIX ғасырларда қалыптасса, отарлау саясатынан кейін қазақ еліндегі проза 19-20 ғасырларда ағарту дәуірін басынан кешті. Қазақ әдебиетіндегі Абайдың ғақлиялары, Ы.Алтынсариннің әңгімелері, Т.Жомартбаевтың («Қыз көрелік», 1912), С.Көбеевтің («Қалың мал», 1914), С.Торайғыровтың («Қамар сұлу», 1914) бұрынғы дүниетанымымызда алғашқы прозалар санатына жатады деген тұжырымда болып келдік. Қазақ жұртының эпосы, дастаны, саналмай келді. Жаңа дәуірдегі проза жанрының ішкі құрылым-бөліктеріне роман, повесть, әңгіме, новелла жетекші орынға ие болды. Прозаның өркендеуі сөз өнерінің жалпы сипатына күрделі өзгеріс енгізді. Оның өзіндік формасы, стилі, жанрлық түрлері қалыптасты. Проза жанрында адамның жан-дүниесін, болмысын кең ауқымда суреттейді (роман, повесть). Күнделікті өмір құбылыстарының көрінісін, сыр-сипатын бейнелейді (новелла, әңгіме). Прозалық туындылармен тіл байлығын игеру, сөзді орнымен пайдалану, оның мағыналық қуатын арттыру, өнегелі ойды өрнектеп жеткізу мақсатты тұрғыда жүзеге асады. Өлеңде ұйқас, салыстыру, теңеу, эпитет, метафора, метонимия, синекдоха, бір сөзбен айтқанда, айшықтау мен құбылту (троп пен фигура) сияқты қисындық қолданымдар, көркемдік тәсілдер маңызды қызмет атқарса, прозада автор сөзі, кейіпкер сөзі, құбылыстар мен үрдістердің тақырып пен мақсатына орай құбылуы (феномен) жетекшілік рольде. Сол арқылы суреттеліп отырған құбылыс көркемдік сипат алып, әдеттегі адамның назарына іліге бермейтін, аталған шығарма авторының түйсігі мен пайымына тән суреттілік шеберлік оқырманды өзіне не баурайтын, не селсоқ, қызықсыздығымен тартпайтын сапаға ие болады. Мәшһүр Жүсіп айтқанындай, сөздің гауһары емес. Оның да кұндысы және құнсызы бар. Поэзияға қарағанда, прозада сюжеттің приоритет екенін есте ұстау абзал. Жалаң тіл байлығы оқырманға пайда әкелмейді. Сол себепті оқиға, қимыл, ішкі бақылау (интерриоризация), монолог (адамның жеке ойы), қатысым әрекеттері (коммуникативное действие, общение), сұхбаттар, адам тағдырының даралық дербестік сипаты, керісінше, біреулерге қлддық ұруға ыңғайлы бейнесі т.б. - прозаның өзіндік елеулі шарты. Адам жайлы ілімнің ең бір тұжырымды болмысы прозалық нысаналарда айқын өріліп беріледі. Бізде «антропология» ілімі жеке ғылыми субстанция дәрежесіне жетпесе де, прозалық шығармадан оған дәйекгі құбылыстарды, үрдістерді, тұжырым-түйіндерді таба аламыз. Әсіресе, психологиялық ішкі күйініш-сүйініш, табиғаты, мінез-құлқы, хал-ахуалы неғұрлым мол қамтылып, панорамдық деңгейде беріледі. Поэзия нысанасы ауызша да, жазбаша да шығарылады. Ал проза тек жазбаша нұсқама түрінде келеді. Проза 1. В широком смысле слова, это – все виды не стихотворно организованной речи. 2. В узком смысле слова – художественная проза связана главным образом с эпическим, повествовательным родом, хотя встречаются и лирическая проза, стихотворения в прозе. Проза связана с изображением персонажей, наделенной характерной для них индивидуализированной речью, чем определяется ее многогласно отражающее все многообразие. Речь рассказчика или повествователя, переплетаясь с речью персонажей, образует непосредственно прямую речь. Все эти виды определяют различные оттенки авторской речи и могут иметь конкретное художественное выразительное значение только в данном произведении и изменяться в другом. Заметное место в прозе занимают обращения к различным видам тропов и фигур. В зависимости от разнообразия повествовательных видов проза приобретаетразличные формы и оттенки, одни, например, в романе, другие – в рассказе, сказке. Существенный оттенк накладывает на нее стиль и метод писателя. Проза вплоть до нового времени развивается на периферии искусства. оформляя смешанные, полухудожественные явления письменности (исторические хроноведы, религиозные сочинения и т.п.) или «низкие» жанры (фарсы, мимы и другие виды сатиры). Проза, в собственном смысле складывающаяся начиная с эпохи Возрождения, принципиально отличается от всех тех, предшествующих явлений слова, которые так или иначе выпадают из системы стихотворчества. Современная проза у истоков которой находятся итальянская новелла. Существенно, что современная проза – письменное (точнее печатное) явление, в отличий от ранних форм поэзии и самой прозы, исходивших из устного бытования речи. Изучение природы художественной прозы началось в XIX веке и развернулось в XX веке. В общих чергах выявлены некоторые существенные принципы, отличающие прозаическое слово от поэтического. Слово в прозе имеет – сравнительно с поэтическим – принципиально изобразительный характер; оно в меньшей степени сосредотачивает взимание на себя самом, между тем в поэзии, особенно лирической нельзя отвлечься от слов. Говоря точнее, слово в прозе непосредственно разворачивает перед нами сюжет (всю последовательность отдельных действий, движений, из мира романа или рассказа в целом. Не менее важно, что в прозе слово становится предметом изображения как «чужое» в принципе не совпадающее с авторским. Для поэзии характерно единое авторское слово и слово персонажа, однотипное с авторским поэзия монологична. Между тем проза по преимуществу диалогична. Она вбирает в себя многообразные, несовместимые друг с другом «голоса», В художественной прозе сложнее взаимодействие голосов автора, рассказчика, персонажей нередко выделяют слово «разно направленностью», многозначностью, которая по природе своей отличается от многосмысленности поэтического слова». Проза (қара сөз) - көркем әдебиеттің қара сөзбен жазылған түрі. Алдында «проза» ұғымына берген біздің пайымымызға нендей тұжырым-түсініктер сәйкес келеді, немесе сәйкес келмейді? Бұл сұраққа мынандай алгоритмдік тұжырымдарды жіктеуге болады. Сәйкес келетіні: - прозаның қара сөзбен жазылған сипатының көркемдік ерекшелігі; - бейне, кейіпкер, қаһармандардың өзінше тілінің, болмысының даралығы; - даралық сипаттың дербестік қалпы; - баяндаушының ойының нысанадағы құбылыстар мен үрдістерге таралымы; - көркемдік ренк, мәнер, дауыс ырғағы басқа бір шығармаларда басқа сапаға айналуы; - троп пен фигураның қолданымы; - әнгімелеу деңгейіне, оның ауқым-көлеміне сай шығармалардың әртүрлі жанрға айналуы (роман, повесть, әңгіме, новелла, очерк, т.б.); - жазушының стилі мен қолданған әдіс-тәсілдерінің атқарар маңызы; - проза поэзияға тәуелсіз; - прозаны зерттеу, зерделеу XIX ғасырдан басталуы; /оқыту жүйесінде/ - прозаның поэзияға қарағанда, оқығанға құрылуы; - автордың сөзі прозада «басқа бір субъектіге» айналып кетуі; - көркем проза автор сөзі мен кейіпкерлер сөзінің арасында машықтың болуы; - әртүрлі бағытқа ыңғайлы сипатталуы. Міне, бұл – біздің алғашқы пайым-тұжырымдармен іліктес ойлар. Енді біздің пайым-тұжырымымызға косымша тіректік қисындық сапада роль атқарар тұжырым-түйіндерге құлақ салсақ, мынаңдай алгоритм шығады: - латынша – алға жылжушы, кері бұрылмай ілгерілеуші – бұл сөз, немесе белгілі ой-тұжырымға, пайымға лайықты реңкпен, ырғақ, көріністермен бейнелейтін жекелеген сөздердің топтық сипаты. Оның логикалық топшылауына сай ауқым-меже, өлшемдерді саралайды; - сөздердің жиынтығы жай және құрмалас сөйлемдерді құрайды; - сөзбен келген қара сөздерде өлең жолдары кездеспейді; - көркем сөз жиыны эпикалы шығармалармен тығыз байланысты болып келеді; - хабарлау сипатындағы қара сөз поэзияның ішінде де кездесіп, басымдық рольде жүреді; - әңгімелеуші мен бейне-кейіпкердің сөздері қабысып, төл және төлеу сөзді тізбелейді; - прозаның бастауы жай қарапайым сөздерден туады; - онық негізгі көздері – тарихи акпараттар, мемуарлар, сыйыну, діни қолжазбалар екені; - сатираның ең қарадүрсін түрлері. Қарап отырсақ, жаңалық аса көп емес. Бұл ұғымдар да біздің зерттеу нысаналарымызға оғаштан, сырттан келген ілім емес. Мұндай заңдылықтарға сүйену А.Байтұрсыновтың, М.Әуезовтің, Қ.Жұмалиевтің, 3.Қабдоловтың, З.Ахметовтің, Т.Ақшолақовтың, Қ.Жүсіптердің зерттеу еңбектері мен монографиялық тұжырымдарында кездеседі. Олай болса, «проза жанры орыс әдебиетінен келді» деген пайымның ағат екендігін бағамдап, қазақ әдебиетінің өзіндік табиғи хронологиялық болмысынан туғанын естен шығармасақ, парадигмалық тұжырым жасағанымыз.
|
