Найб. яркім выразнікам інтарэсаў сярэдніх слаёў бел. гараджан, зацікаўл. у р.-ці бурж. адносін, стаў Ф. Скарына (1490-1551) - выдатны прадстаўнік нац. паліт. і прававой думкі эпохі Адрадж. Ф. Ск. нар. каля 1490 г. у Полацку ў сям'і купца. У 1504 г. паступіў у Кракаўскі унів.-эт на фак.-тэт свабодных маст.-ваў, які зак. са ступенню бакалаўра філасофіі. Гуманіст. ідэі, з я. ён пазнаёміўся ў Кракаве, захапілі юнака, і ён едзе ў Зах. Еўр., дзе на працягу 6 гадоў удаск.-вае свае веды ў розных навуках. У 1512 г. Ф. Ск. стан. доктарам філасофіі і ў тым жа годзе Падуанскі унів.-эт прысвойвае яму - 1-му з усходніх славян - вучоную ступень доктара медыц. У 1517 г. Ф. Ск. пасяліўся ў Празе і распачаў актыўную выдав.-ю дз.-ць. Ён пераклаў на старабел. мову і выдаў на працягу 3 гадоў 23 кнігі Бібліі. 1-ая кн. Ф. Ск. «Псалтыр» выйшла ў Празе 6 жніўня 1517г. Г. дата ліч.-ца пачаткам бел. кнігадрук. Кіпучая і плённая дз.-ць Ф. Ск. праяв.-ся ў самых розных галінах. Ён быў і кнігавыдавец, і літаратар, і перакладчык, і мастак, і гісторык, і ўрач, і батанік, і мовазнаўца, і адважны падарожнік, і філосаф, і разам з тым, паліт. мысліцель і прававед, які вызн.-ся глыбокім і праніклівым розумам. Па размаху сваёй шматбаковай дз.-ці ён належ. да ліку тых вучоных-энцыклапедыстаў эпохі Адрадж., аблічча я. абяссмерціў Гётэ ў сваім «Фаўсце». Гал. крыніцай для выв.-ня светап. Ф. Ск., у т. л. паліт. і прававых ідэй, з'яўл. яго прадмовы і пасляслоўі да выдадзеных ім біблейскіх кніг, у я. бел. гуманіст выказаў свае думкі па найб. актуальных праблемах грамад. і паліт. жыцця таго часу. Светап. Ф. Ск. прасякн. моцнымі нац.-патрыят. ідэямі, я. ён выказваў у такіх яркіх паэтычных словах: «Понеже от прирожения звери, ходящие в пустыни, знають ямы своя; птицы, летающие по возъдуху, ведають гнезда своя; рибы, плывающие по морю и в реках, чують виры своя; пчелы и тым подобная боронять ульев своих, - тако ж и люди, игде зродилися и ускормлены суть по бозе, к тому месту великую ласку имають». Знач. месца ў прадмовах і паслясл. Ф. Ск. адводзіць паліт. і прававым праблемам. Для абазн.-ня дзяржавы Ф. Ск. ужывае ў сваіх працах такія тэрміны, як «посполитое доброе», «отчина своя», «собрание людское» і інш. Яны пав. былі азначаць арг.-цыю нас.-тва, я. займае акрэсленую тэрыт. і падпар.-ца адной і той жа ўладзе. Мэтай дзяржавы з'яўл. дасяг.-не ўсеаг. карысці, магч. лепшага жыцця. Паліт. ідэал Ф. Ск. - асветная, гуманная і моцная манархія. Узорнымі правіцелямі ён лічыў Саламона, Пталамея Філадэльфа, Салона, Лікурга, Нуму Пампілія і інш. стар/усх., стар/грэч. і рымскіх цароў і заканадаўцаў. На яго думку, манарх пав. быць набожным, мудрым, адукаваным, чулым, справядлівым да сваіх падданых. Ён абавязаны кіраваць дзяржавай у с трогай адпав.-ці з законамі, сачыць за справядлівым вык.-нем правас.-зя. Аднач. пав. быць моцным і грозным, умець у неабх. выпадку абараніць свой народ. Аднак Ф. Ск. адд. перавагу асвечанаму і міралюбіваму гаспадару. Яго ідэалам у гэтым сэнсе быў егіпецкі цар Пталамей Філадэльф. Не адмаўляючы існавання ў грам.-ве маёмаснай няр.-сці, Ф. Ск. лічыў, што ўзаемааднос. п.-іж «богатыми» і «убогими» пав. складвацца на асн. «братолюбия». Грам.-ва пав. грунт.-ца на міры і згодзе. Закон, на думку Ф. Ск., пав. быць годным для выканання, карысным для нас.-тва і адпав. звычаям, часу і месцу. Значную цікавасць уяўл. погляды Ф. Ск. на класіфік. права. Ён права дзеліць на натуральнае і пісанае. Натуральнае права закладз. у самой істоце чал.-ка. Яно аднольк. для ўсіх людзей, уласціва кожн. чал.-ку і не зал. ад месца і часу. Пісанае права Ф. Ск. падзяляў на боскае, царкоўнае (кананічнае) і земскае. Прадпісанні (нормы) боскага права змешчаны ў кнігах Старога і Новага Запавету. Кананічнае права - г. пастанаўленні (каноны), прынятыя царкоўнай уладай. Вялікую ўв. Ф. Ск. надае земскаму праву. У ім у зал. ад грамадскіх адносін, што рэгуляваліся п. нормамі, Ф. Ск. вылучаў: паспалітае права (яно ўкл. у сябе нормы грамадзян. і сямейн. права), міжнар., дзярж., крымін., ваен., гарадское, марское, гандлёвае права. Такі падзел права ў значнай ступені спрыяў як р.-цю прававой тэорыі, так і практыцы кадыфікацыі. Ф. Ск. прытрымл. ідэі вяршэнства народа ў праватв.-сці. Да ліку бел. гуманістаў 16 ст., побач з Ф. Скар., аднос. і М. Гусоўскі (каля 1480-1533), выдатны паэт-гуманіст эп. Адрадж. Стан.-не светап. М. Гус. праходзіла ў непасрэдных зносінах з італьянскімі гуманістамі. 3 1518 па 1523 гг. М. Гус. знах.-ся ў Рыме ў складзе бел.-польскай дыпламат. місіі і меў магч.-ць цесна сутыкацца з акружэннем рым. папы Льва X. Папа Сваё паліт. крэда М. Гусоўскі выкладае ў своеас. ф.-ме, у выгл. невял. адступленняў ад гал. сюжэта “Песні пра зубра”. Менав. у г. паэтычных адступл. змяшчаюцца грам.-паліт. погляды М. Гус., раскрыв. яго адносіны да дзярж. ладу ВКЛ, яго кіраўнікоў, дзярж. устаноў, да суч. яму вялікакняжацкай унутранай і знешняй палітыкі, да заканад.-тва, рэлігіі, царквы, а т/с міжнар. праблем, вырашэнне я. патрабавала намаганняў еўрап. краін. М. Гус. гнеўна асуджае войны, лічачы іх праявай маральнай дэградацыі грам.-ва, паказчыкам яго ўнутранай хваробы. Можна сказ., ш. твор М. Гус. - г. увабраны ў паэтычную форму палітычны трактат, у я. выказана адна з актуальнейшых паліт. ідэй таго часу - ствар. лігі еўрап. хрысц.-іх дзяржаў, накір. супр. Турцыі, з мэтай абароны хрысціянскіх кашт.-цей, славян. народаў. Паэма М. Гус. «Песня пра зубра» - г. бессмяр. духоўная спадчына вялікага патрыёта і гуманіста, я. заклікае народы да міру, дружбы, супрац.-ва і ўзаемадап., ш. вядзе да працвітання і прагрэсу. Найб. значным прадстаўніком паліт. і прававой ідэалогіі кальвінізму на Бел. і ў Літве быў Андрэй Волан (1530-1610). Выш. адукацыю ён атрымаў у пратэстанцкіх універ.-ах Франкфурта-на-Одэры і Крулеўца, дзе стаў гарачым прых.-кам кальвін. ідэй. Вярн.-ся на радзіму, працаваў у якасці сакратара Мікалая Радз івіла Чорнага, а потым дзяк. пратэкцыі апошняга займаў пасаду сакратара пры каралях польскіх і Вялікіх князях літоўскіх Жыгімонце II Аўгусце, Стэфане Баторыі і Жыгімонце III Вазе. А. Волан увах. у склад шэрагу дыпламатычных місій. У прыватнасці, пасля ўцёкаў караля Генрыха Валуа (1574) ездзіў да імператара Максіміліяна, а ў 1595 г. удзельн. разам са Львом Сапегам у перамовах у Маскве. 3 1568 г. А. Волан з'яўл. пастаянным паслом сойма. Найб. поўна паліт. і прававыя погл. А. Волана выкладзены ў працах «Пра палітычную, альбо грамадзянскую свабоду» (1572), «Прамова да Сенату...» (1572), «Пра дзярж. мужа і яго асабістыя дабрачыннасці» (1608). У сваіх працах А. Волан разглядаў дзяржаву як гістарычную з'яву. Ён прызнаваў існ.-не чал.-га грам.-ва да з'яўлення дзяржавы, я. паўстала, на яго думку, у вын. пагрозы натур.-ым правам людзей, з мэтай аховы іх жыцця і маёмасці. Грунтуючыся на паліт. вучэннях Арыстоцеля і Цыцэрона, ён вызначаў дзяржаву як злучэнне людзей дзеля дасяг.-ня аг. карысці ўсіх яго членаў. А. Волан - прыхільнік манархічнай ф.-мы дзярж. кіравання. Дз.-ць караля пав. быць абмеж. выканаўчымі ф.-цыямі. Іх ажыц.-не адбыв. згодна з законамі. У?-ях паходжання права ён стаяў на рацыяналістычных пазіцыях - яно створана розумам чал.-ка. Права, я. супярэчыць чал.-му розуму - непрымальна. І таму яно альбо «вярхоўнай уладай адмяняецца, альбо бунтам простага чалавека». Т. ч., А. Волан прызнаваў уплывы розных сац. груп на фарм.-не прававых норм. Права пав. адпавядаць тром прынцыпам: быць справядлівым, выступаць гарантам свабоды і роўнасці, быць разумным. З апошняга вынікала неабх.-ць пастаяннага ўдаск.-ня заканадаўства. Права пав. стаяць на варце ўсеаг. справ.-ці. А. Волан падзяляў сучаснае яму грам.-ва на 3 саслоўі - шляхту, мяшчан і сялян. Як бачым, у сац. стр.-ры грам.-ва не знайшлося месца для дух.-тва. Няцяжка зраз., ш. у вачах мысліцеля як ідэолага рэфармацыі дух.-тву адмаўлялася права на існаванне. 3 др. боку, ён быў прыхільнікам надання сял.-тву аднолькавых юрыд. правоў нароўні са шляхтай і мяшчанамі. А. Волан выступаў супр. няр.-сці прадст.-коў розных саслоўяў перад законам, у сув. з чым права служ. т. прывілеяванай частцы грам.-ва. Ён лічыў, ш. менав. роўнасць людзей перад законам, яе ўвасабленне ў паліт. жыцці вызначаюць дасканаласць дзяржавы. Сваёй паліт. дз.-цю і тэарэт. працамі А. Волан аказаў значны ўплыў на палітыка-прававую думку ВКЛ і Польшчы др. пал. 16 - пач. 17 ст.
