Тыпы скланення назоўнікаў

 

Змяненне назоўнікаў па склонах называецца скланеннем. Назоўнікі, якія характарызуюцца агульнасцю склонавых канчаткаў, аб'ядноўваюцца ў групы, або т ы п ы скланення. У традыцыйнай граматыцы прынята вызначаць тры тыпы скланення, якія ўмоўна называюцца першым, другім і трэцім.

Да п е р ш а г а скланення адносяцца назоўнікі жаночага роду, якія ў назоўным склоне адзіночнага ліку маюць канчатак -а(-я): краіна, пустыня, дапамога, раніца, песня, завея.

Да другога скланення належаць назоўнікі мужчынскага роду з нулявым канчаткам: горад, поўдзень, мрой, поплаў, палац, гонар, а таксама ўсе назоўнікі ніякага роду, у тым ліку пяць назоўнікаў на -мя: полымя, семя, вымя, цемя, бярэмя.

Да т р э ц я г а скланення адносяцца назоўнікі жаночага роду, якія у назоўным склоне маюць нулявы канчатак: рэч, дробязь, плынь, акварэль, Об, верф.

Заўвага. У некоторых працах (гл., напрыклад: Граматыка беларускай мовы. Мінск, 1962, т. 1) назоўнікі мужчынскага і ніякага роду як самы прадуктыўны клас слоў адносяцца да 1-га скланення. У школьнай практыцы склалася традыцыя адносіць іх да 2-га скланення. Пры нумарацыі тыпаў скланення мы прытрымліваемся школьнай традыцыі.

Назоўнікі тыпу паводзіны, абставіны, цымбалы, дровы, нетры (множналікавыя) застаюцца па-за тыпамі скланення.

Склонавы канчатак таго або іншага назоўніка залежыць ад тыпу скланення і характару асновы. Аснова назоўнікаў можа канчацца:

на цвёрды зычны: яліна, сядзіба, клятва; вадаём, сад, спеу; балота, сядло;

на мяккі зычны: вышыня, воля, хвоя; дзень, журавель, вырай; поле, узмор'е, насенне; сувязь, радасць;

на зацвярдзелы зычны: шаша, мяжа, зара; таварыш, пляц, гараж, дождж, лешч; плячо, ружжо, мора; веліч, ціш;

на заднеязычный г, к, х: аблога, пасадка, страха; пірог, гарох, пясок, страх; рэха, воблака.

Пры скланенні назоўнікаў разам са змяненнем канчаткаў можа змяняцца і аснова, галоўным чынам у выніку чаргавання галосных або зычных гукаў: палка — палак, песня — песень; брыгада — у брыгадзе, жыта — у жыце, дарога — на дарозе, рака — у рацэ.

Назоўнікі, якія маюць ва ўскосных склонах канчаткі, уласцівыя розным тыпам скланення, з'яўляюцца рознаскланяльнымі, а назоўнікі, якія не маюць склонавых канчаткаў (лібрэта, папуры, інтэрв'ю, Тбілісі), — нескланяльнымі.

У сістэму назоўнікавага скланення не ўваходзяць субстантывіраваныя прыметнікі. Назоўнікі тыпу араты, ляснічы, настаўніцкая, пірожнае скланяюцца, як прыметнікі адпаведнага роду.