Адам Міцкевіч і Беларусь

З-пад белых крылаў Беларусі,

Дзе лугавін вясновы пах,

Дзе ў нябёсах клінам гусі,

Дзе прыгажосці больш, чым у снах

Прыйшоў, як з Божае калыскі,

Паэт народны, чараўнік,

Адам Міцкевіч Навагрудскі –

Душы народнай вартаўнік.

Макаранка Таццяна

У кожнага чалавека ёсць святое, што ён ніколі не прадасць ні за якія грошы, чаму не здрадзіць, пранясе ў сабе праз усё жыццё. Такой святыняй для паэта была яго Радзіма, крыштальна чыстая, як глыточак крынічнай вады, першы ў жыцці пацалунак і першае прызнанне.

Навагрудчына – радзіма Адама Міцкевіча, якую ён любіў як верны сын і апаэтызаваў у многіх сваіх творах. Паэт дэтальна апісвае мясціны сваёй краіны, памятае кожную сцежачку, па якой некалі бегаў басаногім хлапчуком, кожную кветачку, падараваную дзяўчыне, як сімвал самага незабыўнага ў жыцці — кахання.

О, навагрудскі край – мой родны дом,

Праслаўлены Трамбецкага пяром,

Куды б мяне не кінуў лёс жыццёвы,

Забыць я не змагу твае палі, дубровы.

Нарадзіўся паэт у снежні 1798г. у сям’і беларускага шляхціца, які на той час жыў у Навагрудку і працаваў адвакатам, меў добрыя заробкі, змог пабудаваць самы прыгожы дом у першай сталіцы ВКЛ. А вось дзе нарадзіўся паэт, дакладна невядома. Існуе некалькі думак: у карчме па дарозе з Завосся, у Навагрудку, але большасць даследчыкаў прытрымліваецца думкі, што ў Завоссі Баранавіцкага раёна Брэсцкай вобласці.

Дзяцінства і ранняе юнацтва прайшлі на Навагрудчыне. Прырода, гісторыя, фальклор краю аказалі выключны ўплыў на фарміраванне Адама Міцкевіча як паэта-рамантыка. Адам ведаў і любіў мінулае ВКЛ і ганарыўся ім. Гісторыя Літвы ў значнай ступені фарміравала яго патрыятычныя ідэалы. Вандроўныя лірнікі на кірмашах славілі ў сваіх песнях гістарычнае мінулае продкаў у барацьбе супраць чужынцаў. На тых самых кірмашах гучалі і беларускія лірычныя песні. Слуга Міцкевічаў Блажэй меў талент казачніка і вечарамі баяў показкі і народныя казкі, якія слухала ўся сям’я. Служанка Гансеўская хораша спявала польскія народныя песні. Фальклор вызначыў эстэтычны густ мастака слова.

Хоць сям’я жыла ў горадзе, паэт называў сваё жыццё вясковым, бо летам сям’я Міцкевічаў жыла ў вёсцы. У шляхецкіх сядзібах Адам праводзіў свае летнія канікулы, калі вучыўся ў школе, універсітэце, працаваў настаўнікам у Коўне (Каўнас). Навагрудчына – адметны рэгіён Беларусі. Усіх, хто пабываў тут, захапляюць чароўныя краявіды: Нёман, возера Свіцязь, Налібоцкая пушча, Плужанскі бор… Узгоркі тут мяжуюцца з раўнінамі, ярамі. Шматлікія валуны, часам небывалых памераў, надаюць краявідам непаўторнасць. У часы Міцкевіча край славіўся надзвычай багатай флорай і фаўнай. Навагрудчына стала для паэта ідэалам хараства. І гэта зразумела: тут ён нарадзіўся, зрабіў першы крок, атрымаў асалоду ад водару кветак, траў і гаёў, а таксама затрапятала сэрцайка ад першага кахання. Менавіта таму гэты край стаў родным домам і калыскай яго таленту. Тут ён узмужаў, як паэт, адсюль чэрпаў сілы, падобна Антэю. Сучасная Беларусь была, па ўласным прызнанні паэта, “калыскай яго думаў і натхнення”.

Калі Адаму споўнілася 8 гадоў, яго аддалі на вучобу ў дамініканскую школу ў родным мястэчку. Там ён правучыўся 9 гадоў. Установа дала грунтоўныя веды і забяспечыла асновы бліскучай адукацыі А. Міцкевіча. Там ён пасябраваў на ўсё жыццё з Янам Чачотам. Падлеткаў яднала захапленне фальклорам роднага краю, цікавасць да духоўнага жыцця сялян, імкненне ведаць свой край і людзей. Абодва шмат чыталі, вывучалі айчынную гісторыю і літаратуру. Пазней сябры паступілі ў Віленскі ўніверсітэт.

Бацька Міцкевіча забяспечваў высокі ўзровень жыцця сваім блізкім. Калі ў 1812 годзе ён памёр, сям’я засталася без сродкаў да існавання. Паступаючы ў Віленскі ўніверсітэт, А. Міцкевіч прасіў, каб яму дазволілі вучыцца бясплатна, і за гэта браў на сябе абавязак пасля заканчэння навучання адпрацаваць па накіраванні.

У час навучання ў Віленскім універсітэце А. Міцкевіч выступіў адным з ініцыятараў стварэння тайнага студэнцкага згуртавання – таварыства філаматаў (тых, хто імкнецца да ведаў), якое адыграла важную ролю не толькі ў жыцці і таорчасці паэта, але і ў беларускім нацыянальным адраджэнні. Дзеля пашырэння сваіх поглядаў сярод моладзі праз нейкі час было створана таварыства філарэтаў (тых, хто любіць дабрачыннасць). Сярод членаў таварыстваў – землякі Міцкевіча: Ян Чачот, Тамаш Зан, Ігнат Дамейка і іншыя. Яны ставілі перад сабой асветныя мэты: вывучэнне гісторыі і культуры свайго народа. Праз асвету намерваліся падрыхтаваць грамадства да барацьбы за вызваленне Радзімы ад царскага самаўладдзя У 1819 г. пасля заканчэння ўніверсітэта накіраваны настаўнікам лацінскай мовы ў Коўна.

Яшчэ ва ўніверсітэце пачаў пісаць. Рамантызм А. Міцкевіча вызначаўся патрыятычным і вызваленчым пафасам, нацыянальным самасцвярджэннем, бо яго Радзіма была заняволена чужынцамі, страціла сваю дзяржаўнасць. У пераходзе мастака слова ад класіцызму да паэтыкі рамантызму асаблівую ролю адыграла каханне да Марылі Верашчакі. Летам 1818г. Тамаш Зан, які сябраваў з братамі Марылі, прывёз А. Міцкевічаў Туганавічы, родавы маёнтак Верашчакаў. Сядзіба знаходзілася на тэрыторыі сучаснага Баранавіцкага раёна. Дзяўчына не вызначалася асаблівай прыгажосцю, але была разумнай, шмат чытала, любіла гуляць у шашкі і шахматы, хораша спявала, музыцыравала, захаплялася беларускімі народнымі песнямі. Міцкевіч з Марыляй часта адлучаліся з гурту моладзі, бавілі час за чытаннем, гулялі па наваколлі. Аднойчы на беразе возера Свіцязь стары рыбак расказаў закаханым народныя легенды, звязаныя з гэтым возерам. Марыля, захопленая іх паэзіяй, папрасіла Адама напісаць пра гэта.

У той час калі А. Міцкевіч сустрэўся з Марыляй, яна была ўжо нявестай графа Ваўжынца Путкамера і ў хуткім часе выйшла за яго замуж. Сваё юначае каханне маладыя людзі пранеслі праз усё жыццё. Марыля і Туганавічы былі для паэта самымі дарагімі ўспамінамі ў цяжкія гады выгнання. Каханне Міцкевіча да Марылі натхніла паэта на стварэнне такіх цудоўных твораў, як “Свіцязянка”, “Курганок Марылі”, “Рыбка” і іншыя.

У 1823г. улады даведаліся пра дзейнасць таварыстваў філаматаў і філарэтаў. Восенню А. Міцкевіч, Я. Чачот і іншыя члены патрыятычных таварыстваў аказаліся за кратамі. Улады сурова пакаралі маладых патрыётаў: ім забаранілі жыць на Радзіме і адправілі на паўночны Урал і ў Сібір. У 1824 г. А. Міцкевіч назаўсёды быў вымушаны пакінуць сваю любую Літву, Бацькаўшчыну, гэта значыць Беларусь, сваю дарагую Навагрудчыну. Ён становіцца вечным вандраўніком.

Назаўсёды стаць выгнаннікам. Ніколі не мець магчымасці вярнуцца ў той куток, які ты любіш больш за ўсё на свеце, дзе нават паветра лечыць; ніколі ўжо не ўбачыць роднай хаты, якая памятае цябе маленькім. Як гэта жорстка. Ці ёсць больш бесчалавечнае пакаранне, чым лёс адшчапенца? Напэўна, не. Хіба толькі адзінота. Я не ўяўляю сябе без радзімы і ведаю дакладна, што ніколі не змагу жыць за мяжой, як бы там не было хораша.

Нас у школе сёння вучаць: няма людзей без недахопаў, таму кожны мае права на памылку і яе выпраўленне. Мне зараз цяжка зразумець, хто з людзей адважыўся узяць на сябе такую адказнасць распараджацца лёсам другога чалавека. І якое ж трэба было ўчыніць злачынства, каб не мець ужо права на ачышчэнне… Думаю: Міцкевічу было б прыкра, калі б ён даведаўся, што ў 21 ст. нашчадкі яго суддзяў прыпісваюць яго славу сваёй Радзіме, Беларусі, з якой яго некалі так бессаромна выгналі. Прыкра і мне.

З Вільні ў Пецярбург паэт прыбыў па этапе. Затым накіраваўся ў Адэсу, потым у Крым. Ля ног паэта з Літвы быў край багаццяў і красы, а сэрца неслася ў свой, які быў забраны. Бурныя хвалі мора кожны раз напаміналі аб родным Нёмане.

Нёман, родны мой Нёман! Празрыстай вадою

Ты абмываў мне калісьці малому далоні…

Жыў то ў Маскве, то ў Пецярбургу. Пазнаёміўся з выдатнай польскай піяністкай Марыляй Шыманоўскай і яе дзецьмі. Тады А. Міцкевіч не думаў, што маленькая Цалінка ў будучым стане яго жонкай.

Слава А. Міцкевіча як выдатнага рамантыка, як змагара за свабоду расла. Тым не менш мастак з Навагрудчыны пераканаўся, што вярнуцца на радзіму яму не ўдасца. Паэт накіраваўся ў Берлін, дзе эмігранты беларусы і палякі наладзілі яму ўрачыстую сустрэчу. Пачаліся частыя пераезды, вандроўкі па заходнееўрапейскіх краінах (Германія, Швейцарыя, Італія), сустрэчы з выдатнымі дзеячамі культуры.

Больш стала жыў А. Міцкевіч у Парыжы. Тут паэт працаваў выкладчыкам у славутым Калеж дэ Франс і чытаў лекцыі па славянскай культуры. У гэтых лекцыях ён высока ацаніў беларускі фальклор: “У іх казках і песнях ёсць усё”. Расказваў, што беларусы захавалі найбольшую колькасць агульнаславянскіх рысаў, “што на беларускай мове, якую называюць русінскай, размаўляе каля 10 мільёнаў чалавек. Гэта самая багатая і самая чыстая гаворка, якая ўзнікла даўно і добра распрацавана. У перыяд незалежнасці Літвы вялікія князі карысталіся ёю для дыпламатычнай перапіскі”. У сталіцы Францыі А. Міцкевіч нечакана ажаніўся з Цалінай Шыманоўскай.

Шлюб нельга лічыць шчаслівым, бо жонка ў хуткім часе захварэла. Тым не менш сям’я Міцкевічаў з кожным годам расла. У іх гадаваліся 4 хлопчыкі і 2 дзяўчынкі. Старэйшай далі імя Марыя ў гонар Марылі Верашчакі. Утрымліваць такую сям’ю было цяжка, і жылі Міцкевічы часамі вельмі бедна.

А. Міцкевіч заўсёды падтрымліваў змаганне народаў свету за волю і дэмакратыю і разумеў гэта як змаганне за вызваленне сваёй Айчыны ад заняволення. Гэта і прывяло яго ў 1855г. у Канстанцінопаль, дзе ён нечакана памёр. Цела было перавезена ў Парыж. Праз 35гадоў прах паэта палякі перавезлі ў Кракаў. Там і спачывае ён у саборы Вавельскага замка ўдалечыні ад Літвы, якую так любіў. Вялікі паэт, патрыёт роднага краю пакінуў сучаснікам запавет любові і вернасці да той зямлі, якая нараджае і ўзгадоўвае чалавека.

Радзіма!.. Лепшая на свеце!

Не трэба мне зямлі другой.

Багаццяў не хачу я меці,

Каб толькі ты была са мной.

 

З тваіх лясоў, з тваіх палеткаў,

З тваіх крыніц вады жывой.

Падняўся, нібы тая кветка,

Адам Міцкевіч – сынок твой.

 

Ён “закахаўся” ў ціхі Нёман,

У кроплі ранішняй расы,

Ён “закахаўся” ў нівы гоман.

Дзе шчэ знайсці такой красы…

Макаранка Таццяна

І завяршыць сваё выступленне я хачу вершам Р. Барадуліна, які мае назву “Адам Міцкевіч”:

Паэты нараджаюцца ў карчме,

Каб іх пасьля

Аплаквалі саборы.

Выгнаньніку

Ня ў спіну вецер дзьме, –

Ён носіць край абражаны

З сабою.

 

Хмар вырай

Сьвіцязі сьлязу страсе,

Як пава з песьні,

Што праз сад ляцела.

На саркафагу ружы

У расе

Паэту –

Не пыхлівасці зьлюцелай!

 

Маўчы ўсыпальня каралёў…

Вякі

Прыціхлі

Над геральдыкай нямою.

Спытае нехта:

– Быў кароль які,

Калі пісаў паэт:

«Оjczyzno moja…»?