Царкоўна-рэлігійная палеміка

Асноўныя рысы і напрамкі палемікі. У XVII ст. працягвалася так зва-ная "вайна пер'яў". Калі ў XVI ст. яна адлюстроўвала ідэалагічныя спрэчкі ў асноўным паміж католікамі, кальвіністамі і арыянамі, то пасля заключэння Берасцейскай уніі 1596 г. да царкоўна-рэлігійнай палемікі актыўна далу-чыліся праваслаўныя і уніяты. Пётр Скарга ў пачатку XVII ст. выказваў шкадаванне, што ў Вільні, акрамя ўжо вядомых ерэтыкоў (лютэран, кальвіністаў, арыян), з'явіліся ерэтыкі-схізматыкі, якія вядуць бурную рэлігійную палеміку.

Каталіцкія і уніяцкія палемісты (Пётр Скарга, Іпацій Пацей, Вельямін Руцкі, Антоній Сялява і інш.) адстойвалі тэзіс аб старадаўнім канфесійным адзінстве славянскіх народаў з Рымам, а ўзнікненне "схізмы" (адшчапенст-ва) праваслаўнай царквы тлумачылі адыходам грэка-візантыйскага свету ад "сапраўднай" веры, заняпадам яе культурна-гістарычных і рэлігійных тра-дыцый пад уплывам Атаманскай Порты і мусульманства. Яны распаўсюдж-валі тэзіс аб тым, што канстанцінопальскі патрыярх пасля захопу ў 1453 г. Канстанцінопаля туркамі-асманамі з'яўляецца падданым турэцкага султа-на і адстойвае яго інтарэсы.

Варта адзначыць, што каталіцка-уніяцкая публіцыстыка рэальна ацэнь-вала ўстойлівасць праваслаўнай рэлігійнай традыцыі і пастаянна заклікала "рускіх" далучыцца да уніі і ўзнавіць старадаўняе адзінства славянскіх і

 

 

іншых еўрапейскіх народаў, згадвала аб Фларэнтыйскай уніі 1439 г. Амаль усе галоўныя творы царкоўна-рэлігійнай публіцыстыкі канца XVI - пер-шай паловы XVII ст. заканчваюцца зваротам да "рускага" народа Рэчы Паспалітай.

У часы ажыўлення рэлігійнай палемікі адной з асноўных мэт яе ўдзельнікаў было як мага хутчэй надрукаваць свой твор з прапагандай свай-го веравызнання і крытыкай іншых канфесій. Таму разам з грунтоўнымі па-лемічнымі творамі выходзілі невялікія брашуры для масавага чытача, якія маглі прадавацца нават на кірмашах. Характэрнымі рысамі палемікі былі бескампраміснасць, заангажаванасць аўтараў, часам - імкненне збянтэ-жыць, асмяяць праціўніка. Гэта вяло да пэўнай абмежаванасці доказаў і ар-гументаў. Асноўнымі пытаннямі царкоўнай дагматыкі ў рэлігійнай па-леміцы былі прымат папы рымскага, чысцец і зыходжанне Св. Духа (лац. Filioque - і ад сына; грэка-візантыйская царква прызнавала пастулат аб зыхо-джанні Св. Духа толькі ад Бога-Айца, што з'явілася адной з прычын расколу хрысціянскай царквы ў 1054 г.). Пратэстанты выступалі з вострай крытыкай інстытута папства (бачылі ў папе рымскім антыхрыста), адстойвалі ідэю рэлігійнай талерантнасці. Дарэчы, тэзіс аб папе-антыхрысце ўспрынялі і не-каторыя праваслаўныя палемісты (І.Вішанскі, С.Зізаній). У ка-таліцка-уніяцкіх творах праваслаўных папракалі сувязямі з пратэстантамі, пратэстантаў абвінавачвалі ў парушэнні грамадскага спакою, у падабенстве іх дактрыны (на думку апанентаў) да іудаізму і ісламу. Праваслаўная брац-кая публіцыстыка нярэдка выкарыстоўвала ідэі "рускага" і славянскага адзінства ў інтарэсах пашырэння беларуска-ўкраінскай апазіцыі, якая дабівалася забеспячэння прававой і рэальнай роўнасці праваслаўнага на-сельніцтва ва ўсіх сферах яго дзейнасці і для ўсіх станаў (шляхта, мяшчанст-ва, сялянства).

Як адзначаў даследчык культуры Польшчы і ВКЛ А.Брукнер¹, палеміка пратэстантаў была спаборніцтвам некалькіх правадыроў без войска, яна па-рушала спакой нешматлікіх суполак, у той чак як у спрэчках аб уніі бралі ўдзел натоўпы, да іх далучыліся казакі і мяшчане. Рэлігійная палеміка спа-лучалася з нацыянальнымі і грамадскімі пытаннямі.

Кальвіністы, лютэране і праваслаўныя вялі палеміку з католікамі і арыя-намі, апошнія праводзілі тэалагічныя дыскусіі з кальвіністамі і католікамі. Альянс католікаў і уніятаў выступаў супраць усіх. Трэба адзначыць, што прадстаўнікі праваслаўя амаль ніколі не згаджаліся ўдзельнічаць у публічных дыспутах, нягледзячы на неаднаразовыя запрашэнні апанентаў. Можна меркаваць, што яны адчувалі сваю пэўную непадрыхтаванасць да падобных акцый у адрозненне ад пратэстантаў і католікаў, якія набылі бага-ты палемічны вопыт у другой палове XVI ст. Адсутнасцю спецыяльнай пад-рыхтоўкі і агульнымі недахопамі праваслаўнай адукацыі можна растлума-чыць выкарыстоўванне праваслаўнымі метадаў і форм, уласцівых палеміцы католікаў і пратэстантаў. Разам з тым трэба адзначыць высокі ўзровень літа-ратурнай палемікі праваслаўных, бліскучымі прадстаўнікамі якіх былі Мя-лецій Сматрыцкі, Стэфан Зізаній, Зіновій Капысценскі, Іван Вішэнскі і інш. У пэўнай ступені Берасцейская царкоўная унія садзейнічала развіццю па-лемічнага жанру ў праваслаўным асяроддзі.

Большасць палемічных твораў былі ананімнымі ці імя аўтара хавалася пад псеўданімам. Такім чынам аўтары не толькі імкнуліся пазбегнуць прас-ледаванняў, але і падкрэсліць значнасць і аб'ектыўнасць сваіх аргументаў. Большасць палемічных твораў напісана па-польску, аднак для распаўсюдж-

______________

 

¹ Bruckner A. Spory o unie w dawnej literaturze // Kwartalnik Historyczny. Rocz. X.Zecz. III. Lwow, 1896. S. 582.

 

 

вання сярод шырокіх слаёў насельніцтва найболып важныя з ix выдаваліся адначасова на польскай i "рускай" мовах.

Праблема Берасцейскай царкоўнай уніі ў палеміцы. Берасцейская унія выклікала бурную палеміку паміж католікамі i праваслаўнымі. Адзін з актыўных ініцыятараў i прыхільнікаў уніі, ідэолаг контррэфармацыі Пётр Скарга прысвяціў праблеме уніі некалькі твораў. У 1577 г. у віленскай дру-карні Мікалая Радзівіла Сіроткі выйшла кніга П.Скаргі "Аб адзінстве царк-вы Божай пад адным пастарам..."¹, у якой аўтар прапанаваў гістарычнае i дактрынальнае абгрунтаванне ідэі царкоўна-рэлігійнай уніі i стварэнне адзінай царквы - "не цвінгліянскай, не лютэрскай, не новахрышчэнскай, не рускай, не грэчаскай, - a рымскай". Згадваючы аб гісторыі расколу ў хрысціянскай царкве, Скарга віну ўскладаў на праваслаўных: "руская царк­ва паўстала ў выніку адшчапенства" i адзначаў, што выдаць кнігу яго вы-мусіла спачуванне "да братоў нашых, суседствам i мовай, i адзінай Рэччу Паспалітай з намі з'яднанага рускага народа..."

Ен называў тры асноўныя прычыны, з-за якіх, на яго погляд, правас-лаўныя ніколі не дасягнуць сапраўднай духоўнай навукі, - гэта шлюб свята-роў, залежнасць духоўных асоб ад свецкіх i выкарыстанне царкоўнаславян-скай мовы. "Са славянскай мовай вашай, - адзначаў ён, - ніхто ніколі не ста­не вучоным. Яе i зараз ўжо амаль ніхто не разумее....Таму папы вашы, калі хочуць што-небудзь у мове славянскай зразумець, - да польскай звяртаюц-ца за перакладам i іншай школы, акрамя як для чытання, не маюць. Адсюль уся цемната i памылкі вынікаюць..." Наяго погляд, толькі каталіцкая царква захавала сапраўдную веру ў Хрыста. У з'яднанні цэркваў Скарга бачыў шлях духоунага выратавання "схізматыкаў", ix далучэння праз каталіцтва да еўрапейскай культуры.

Ён папракаў праваслаўных ВКЛ тым, што яны аглядваюцца на "мас-коўскія цэрквы i на маскоўскага князя, на людзей той мовы i набажэнства", бачыў у гэтым перашкоду уніі. Кніга "Аб адзінстве..." была прызначана для распаўсюджвання ў Беларусі, Літве, Украіне. Яна выклікала абурэнне ў праваслаўным асяроддзі. Паводле слоў аўтара, першае выданне кнігі было выкуплена "багатай Руссю" i знішчана. Наступныя выданні выйшлі ў 1590 i 1610 гг. Асноўныя тэзісы гэтай працы П.Скаргі былі вы-карыстаны ў пазнейшых творах ка-таліцка-уніяцкай палемічнай літара-туры.

Найбольш таленавітым уніяцкім палемістам быў Іпацій (Адам) Пацей (1541-1613), з 1593 г. - уладзіміра-берасцейскі праваслаўны епіскап, з 1599 г. - уніяцкі мітрапаліт. Ён па-

________________

 

¹ Skarga Р. O iedności Kościoła Bożego pod iednym pasterzem. Y o Greckim od tey iedności odstępieniu. Z przestrogą у upominaniem do narodów Ruskich, przy Grekach stojących // Русская историческая библиотека (далей - РИБ). Т. 7.

 

 

ходзіў са шляхецкай праваслаўнай сям'і, некаторы час вызнаваў кальвінізм, у 1574 г. вярнуўся ў праваслаўе. Пацей быў прыхільнікам рэформаў у пра-васлаўнай царкве, выйсце з рэлігійнага і культурнага крызісу ён бачыў у уніі, стаў адным з актыўных яе арганізатараў. У 1595 г. у Рыме разам з Кіры-лам Тарлецкім Пацей падпісаў акт уніі. Незадоўга да Берасцейскага сабора ён выступіў у абарону уніі з творам "Унія, альбо Выклад преднейпгах арты-кулов ку зтюдноченыо греков с костелом рымскнм належагцых" (выйшаў ананімна ў Вільні ў 1595 г.), напісаным па-беларуску, з элементамі жывой народнай мовы. Аўтар імкнуўся паказаць чытачам, "людям простым н неве-домым", якія "кннг в Руском языку о том пнсаных у собе не мают", што разы-ходжанні паміж каталіцкім і праваслаўным веравызнаннямі зводзяцца да пяці традыцыйных "артнкулов" (1) зыходжанне Св.Духа; 2) чысцец; 3) "зверхность" папы; 4) каляндар; 5) тэзіс аб антыхрысце), а ў астатніх -"пакой і згода".

І.Пацей падкрэсліваў, што цяжкае становішча праваслаўнай царквы, за-нядбанне духавенствам сваіх пастырскіх абавязкаў вымусілі вернікаў шу-каць праўдзівай веры ў Лютэра, Кальвіна, Арыя: "Некоторые мовят, нж во-лнмо до арыянов, до новокрешенцев удатнся, аннжлн бытн под властню па-пежскою н згоднтнсе с папежннкамн"¹. Ён перасцерагаў праваслаўных ад згоды з пратэстантамі, якія пагардліва называюць іх "нямым быдлам" і хо-чуць да свайго "хлява" загнаць:"Але ты, бедный простаку, не толко протнв-ннка облнчнть, але н сам себе обороннтн не можеш, кгды тебе простаком Ру-скнм, быдлом глупым, неуком пошывают"².

Разам з тым Пацей наракаў на перайманне праваслаўнымі пратэ-станцкіх ерасей, у прыватнасці тэзіса аб папе-антыхрысце. Нават патрыярхі Усходняй царквы сцвярджаць гэта не смелі, "а нашы смеют то невстыдлнве на пнсме выдаватп, наследуючы в том не свонх старшнх, але геретыков яв-ных, которые о том розно пншучы н самн з собою не згоджаются"³. Асаблівае абурэнне І.Пацея як прадстаўніка шляхецкага стану выклікала тое, што су-праць уніі актыўна выступаў "...люд посполнтый, простый, ремесный, кото-рый, покннувшы ремесло свое (дратву, ножннцы н шнло) а прнвлашнвшн собе врад пастырскнй, пнсмом Божым шнрмуют, ннцуют, выворачают н на свое блюзнерскне н хвалшнвые потвары оборочают, пастырей свонх власных соромотят, безчестят и потваряют”⁴.

3 канца XVI ст. Віленскае Святатроіцкае (пазней – Святадухаўскае) праваслаўнае брацтва стала адным з галоўных цэнтраў супраціўлення уніі. У 1593 г. братчыкі запрасілі да сябе з Львова Стэфана Зізанія “на поратунак, як чоловека навчонаго”. У Вільні С.Зізаній узначаліў дзейнасць брацкай друкарні, выконваў абавязкі настаўніка (“дыдаскала”) віленскай брацкай школы і прапаведніка. Палемічныя выступленні С.Зізанія (“Кннжпца на Рнмскнй костел” (1595) не захавалася; “Казанне св.Кнрнлла патрнархн нерусалнмского. О антнхрнсте н знакох его з розшнреннем наукн протнв ересей розных” (1596, Вільня))⁵ выклікалі вострую рэакцыю як з боку ўлад і каталіцкіх колаў, так і праваслаўнай іерархіі. Яго творы змяшчалі не толькі крытыку уніяцтва і каталіцтва, але і выявілі разыходжанні аўтара з ка-

 

¹РИБ.Т. 7. Стлб. 117.

²Там жа. Стлб. 147.

³Там жа. Стлб. 119.

⁴Тамжа. Стлб. 116-117.

⁵ Памятки полемичного письменства кінця XVI і поч. XVII в. Видав Др. Кирило Студинський. Львів, 1906. Т. 1. С. 41-200.

 

 

нанічнай праваслаўнай дагматыкай. У “Казанні”, прысвечаным князю К.Астрожскаму і надрукаваным на польскай і “мове беларускай” (так напісаў Зізаній у прадмове да польскага тэксту), аўтар не спыняецца на пы-таннях царкоўнай дагматыкі, ён закранае праблемы ўзаемаадносін духоўнага і свецкага станаў, рэлігійнай верацярпімасці, дзейнасці брацтваў, выказвае ерэтычную на той час думку, што “чловечая натура з бозкою ровно ест”. Зізаній называе прыметы (“знакі”), якія сведчаць аб прышэсці анты-хрыста, атаясамленага ім з папай рымскім, і звязвае іх з сучаснымі яму гіста-рычнымі падзеямі – расколам усяленскай царквы: “папеж рнмскнй все со-боры зрупшл”; ерасямі, міжусобіцамі і войнамі, удзелам духавенства ў палітычнай барацьбе.

Наваградскі сабор 1596 г., адзначыўшы, што Зізаній у сваёй святарскай і кнігавыдавецкай дзейнасці “запусціўся ў вялікае ерэтыцтва”, асудзіў і па-збавіў яго духоўнага сану. 3 водпаведдзю на кнігі Зізанія выступіў езуіт Шчасны Жаброўскі (адзін з псеўданімаў Марціна Лашча). У сваіх па-лемічных брашурах “ Куколь, які рассявае Стэфан Зізаній у рускіх цэрквах у Вільні” і “Пустазелле Стэфана Зізанія, ерэтыка з царквы рускай выклятага”’ Жаброўскі абвінаваціў Зізанія ў ерэтычных памылках (10 памылак, ці “ку-коляў”), выступленнях супраць уніі, айцоў царквы і папы рымскага: “3 не-бам і з зямлёй ваюеш, ані Богу, ані людзям не спускаеш. Святых з неба вы-штурхіваеш. Д’яблаў у пекла не пушчаеш... Караля, пана нашага, ганебна ў казаннях сваіх згадваеш, мітрапалітаў лаеш, лаціннікаў праклінаеш. Русь да бунтаў і нязгоды падпальваеш, займаеш уладу д’ябла на зямлі”². У вершы, падпісаным псеўданімам Якуб Пшаніца (Зізаній у перакладзе з грэчаскай мовы – куколь), езуіт, згадваючы аб пастанове наваградскага сабора, назы-вае Зізанія хлопам, які імкнецца прапаведаваць. Аднак папулярнасць Зізанія сярод праваслаўных прызнае нават Іпацій Пацей:”... новы тэолаг, а стары баламут Стэфан Зізаній... так сваю Русь адурманіў, што яго кніжкам баламутным лепей, ніж Евангеллю, вераць”. М.Сматрыцкі ў сваёй уніяцкай “Апалогіі” назваў Зізанія невукам, які “ў ерась упаў і нас аб’ерэтычыў”.

Пасля Берасцейскага сабора 1596 г., абвясціушага царкоўную унію, літа-ратурная палеміка ўспыхнула з новай сілай. Фактычна ў Берасці адбыліся два саборы – праваслаўны і уніяцкі. Непасрэдна гэтым саборам прысвечаны творы П.Скаргі – “Берасцейскі сінод” і ‘Абарона сіноду Берасцейскага” (яны выйшлі адной брашурай у Кракаве ў 1597 гЛ, І.Пацея “Справедлнвое оппсанье поступку н справы сынодовое” (1597), а таксама “Ектезіс” ананімнага праваслаўнага аўтара. Апошні твор уяўляе сабой дакладнае апісанне падзей на праваслауным саборы, змяшчае пералік духоўных асоб, паслоў ад шляхецкага і мяшчанскага станаў, брацтваў. Аўтар, які, верагодна, быў відавочцам, сведчыць, што на гэты сабор запрашаліся і уніяты, аднак яны адмовіліся прыйсці. Сход праходзіў у прыватным доме, яго ўдзельнікі па-цвердзілі сваю адданасць Усходняй царкве і абвясцілі аб пазбаўленні духоўнага стану “апостатов” (адступнікаў) – мітрапаліта і епіскапаў, якія прынялі унію⁴.

Супрацьлеглы бок асвятляе ход падзей на уніяцкім саборы, сцвярджае яго легітымнасць і адмаўляецца прызнаць правы гэтай супрацьуладавай

______________

 

¹ Zebrowski Szczesny. Kakol, ktory rozsiewa Stepahanek Zizania w cerkwiach w Wilnie. Przytem wspomnienie krotkie do Unii Kosciola ruskiego z lacinskim. Wilno, 1595.

² Памятники полемичного письменства кінца XVI і поч. XVII в. Видав Др. Кирило Студинський. Львів, 1906. Т. 1. С. 29.

^З РНБ.Т. 7. Стлб. 181.

⁴ EKTHESIS, abo krotkie zebranie spraw, ktore sie dzialy na partykularnym, to jest pomiastnym synodzie w Brzesciu Litewskim // РИБ. Т. 19. Стлб. 329-376.

 

 

"схажкі", "гератыцкага сейміка" - сабора праваслаўных, на якім пры-сутнічала шмат свецкіх людзей, а "межп паны шляхтою мало не болшая часть розных геретнков, арыянов, новокрешенцов, а также н колька чужо-земцов". Каб паказаць, якую шкоду прыносіць праваслаўным пагадненне з пратэстантамі, П.Скарга ўжыў відавочнае пераболыданне, адзначыўшы, што ў Наваградскім ваяводстве пратэстанты больш за 650 цэркваў "і службу Божую ў іх спустошылі", а з 600 праваслаўных шляхецкіх сямей ледзьве 16 засталося, якія пазбеглі "гератыцкай нова- крашчэнскай заразы"¹. У 1597 г. "Берасцейскі сабор і яго абарона" П.Скаргі выйшаў у Вільні ў перакладзе І.Пацея на "рускую" мову².

У адказ на выступленне П.Скаргі быў выдадзены ананімны твор на поль-скай мове - "Апокрысіс" (Вільня, 1597)³. Аўтар (як мяркуюць, пратэстант Марцін Бранеўскі) падпісаўся псеўданімам Хрыстафор Філалет (Праўда-любец). На думку А.Брукнера, "Апокрысіс" - гэта для праваслаўных най-больш карысны вынік іх сувязей з пратэстантамі. У адрозненне ад іншых праваслаўных палемістаў, якія выказвалі свае негатыўныя адносіны да "ге-ратыкоў", Філалет ускосным чынам бараніў і іх, згадваючы аб Варшаўскай канфедэрацыі і пагроме Віленскага евангелічнага збору. Аўтар абвяргае абвінавачванні П.Скаргі аб выступленні праваслаўнага сабора супраць вяр-хоўнай улады, адзначае неправамоцтва прэтэнзій каталіцкай царквы на ролю духоўнага правадыра ў Беларусі і Літве (дзе, паводле яго слоў, больш праваслаўных, чым католікаў), карысталюбства каталіцкай іерархіі, нераўнапраўнае палітычнае становішча праваслаўнай царквы ў Рэчы Пас-палітай - "каб уладыка грэчаскай рэлігіі ў сенаце места меў, таго ў Польшчы, падобна, ніколі не дачакаешся". Ён перасцерагае ад гвалтоўнага ўвядзення уніі:"... У веры нікому не трэба гвалту чыніць", бо гэта можа прывесці да кро-вапралітнай унутранай вайны, а "... такая война над нные внутрнне войны як ядовнтшая бытн, так н должей трватн муснт", і звяртаецца да шляхецкага стану з заклікам сцерагчы свае правы.

"Апокрысіс" напісаны яркай і вобразнай мовай з выкарыстаннем вялікай колькасці літаратуры і дакументальных матэрыялаў; для яго харак-тэрны энцыклапедызм, спалучэнне мастацкіх якасцей і высокага навукова-га ўзроўню. Каля 1599 г. "Апокрысіс" быў выдадзены ў Астрогу кірыліцай.

Выдатным помнікам палемічнай літаратуры канца XVI ст. з'яўляецца уніяцкі твор "Антырызыс"⁴, напісаны І.Пацеем як водпаведзь Філалету. "Антырызыс", як і іншыя творы І.Пацея, вызначаецца лексічным і фразеа-лагічным багаццем, дасціпнымі выразамі, іранічнымі параўнаннямі, выка-рыстоўваннем прыказак і прымавак. Пацей з'едліва называе Філалета Філаплётам, Філапсеўдам, ерэтыком, які прыкрываецца "рускай верай" -"будучн геретнком, за Руснна удаешься", "Фнлялет не Руснн, бо не знает ключа пасхального". Ён адзначае, што распаўсюджанне Рэфармацыі яшчэ болыл аслабіла пазіцыі праваслаўнай царквы пры патуранні грамадства: "Хто на сеймах або на сеймнках о тое мовнл, колн церквн од геретыков, апос-татов на шопы, на стайнн оборочано? Хто за владыкп н за духовенство, за попы бедныя слово намнейшее промовнл..." На думку Пацея, залежнасць

______________

 

¹РИБ.Т. 7.Стлб.951.

²Там жа. Стлб. 183-328.

³Там жа. Стлб. 1003-1820.

⁴ РИБ. Т. 19. Антиризис, или Апологіа против Христофора Филалета. Стлб. 477-982; Лист Ипатіа Потея к князю Острожскому. Стлб. 983-1040; Ответ Ипатіа Потея клирику Острожскому. Стлб. 1041-1122.

 

 

праваслаўных святароў ад свецкіх паноў прывяла іх да амаль халопскага існавання: "хочете, абы што поп, то просты хлоп был у вас". Аўтар "Антыры-зыса" імкнецца паказаць, што выйсце з цяжкага становішча для правас-лаўных можа быць толькі ў далучэнні да уніі, а не ў саюзе з пратэстантамі: "Але то нагоршая: нж нашы православннкове лепей верять геретнком, а ннж католнком, п волять ся з непрпятельмн веры н церымоней свонх явнымн згажатн, а нпж с тымн, которые н самых себе, п веры своее н Руское од гере-тнков боронят, п заставуются за нпх; а онп небожата того не вндят, але ослеп в пропасть лезут...".

Трэба адзначыць, што традыцыйнае для каталіцка-уніяцкіх аўтараў абвінавачванне праваслаўных у схільнасці да "ерасі" не мела дастатковых падстаў. Згода праваслаўных з пратэстантамі насіла не царкоўна-рэлігійны, а палітычны характар і была выклікана неабходнасцю сумеснай абароны сваіхправоў. Пацеймеўрацыю, каліадзначаўу"Антырызысе": "...гдебыдо власное н правоверное Русн геретнкове не прпмешпвалнся п оных не зво-днлп, п на Рымлян не подбурялн, давно бы тая светлая згода конец свой взела".

Да выдання "Антырызыса" былі далучаны ліст І.Пацея да князя Кан-станціна Астрожскага ад 3 чэрвеня 1598 г. і адказ І.Пацея клірыку Астрож-скаму. У лісце да Канстанціна Астрожскага Пацей згадвае аб Фларэнтый-скай уніі, якая не была рэалізавана "недбалостыо старшнх церковных", і заклікае князя далучыцца да справы хрысціянскага яднання. Аднак у І.Па-цея і К.Астрожскага розныя погляды на шляхі да гэтай згоды. І.Пацей лічыць ілюзорнымі планы ажыццявіць унію разам з Маскоўскай дзяржавай: "Бо н хто ж не ведает, яко велнкое грубнянство, упор н забобоны суть в наро-де Московском?" Не хавае І.Пацей сваіх негатыўных адносін і да грэ-ка-візантыйскай царквы, якая, на яго погляд, пад турэцкай уладай страціла сваю былую годнасць: "О бедная Грецня! Оная краса п светлость твоя первая вся нсчезла! Первей была есп Грецня, ныне же Турцпя зватпся муснш!".

У каталіцка-уніяцкай палеміцы канца XVI - пачатку XVII ст. шмат увагі надавалася пытанню гістарычнай пераемнасці Берасцейскай уніі ад Фла-рэнтыйскай. Аўтары твораў, прысвечаных гісторыі Фларэнтыйскай уніі (І.Пацей (?) "Абарона сабора Фларэнтыйскага, 1603,1604 г.; Л.Крэўза "Аба-рона царкоўнай еднасці", 1617 г.) імкнуліся даказаць, што ідэя уніі здаўна падтрымлівалася вярхамі праваслаўнага духавенства і свецкіх колаў. Вы-данне І.Пацеем у 1605 г. на "рускай" і польскай мовах знойдзенага, паводле яго слоў, у Крэўскай царкве паслання кіеўскага мітрапаліта Місаіла, падпісанага свецкай і духоўнай знаццю, да папы рымскага - "Пасольства да рымскага папы Сікста IV ад духавенства, паноў і князёў рускіх з Вільні року 1476" - павінна было пацвердзіць існаванне старадаўняй уніяцкай трады-цыі сярод праваслаўнай знаці ВКЛ. Да выдання быў далучаны выпіс з кніг віленскага магістрата, які сведчыць, што бурмістры і радцы "рымскай і рус-кай лавіц"азнаёміліся з гэтай старажытнай кнігай, напісанай пісьмом "рускім", але мовай "словенскай"¹.

У пазнейшым творы І.Пацея "Гармоння, альбо согласие веры..."² пра-
____________

 

¹ Голенченко Г.Я. Идейные н культурные связи восточнославянских народов в XV - середине XV вв. Мн„ 1989. С. 185.

² Потей Н. Гармония, альбо согласие веры, сакраментов и церемонией светое Восточное церкви с костелом Римским. Вильня, 1608, // РНБ. Т. 7. Стлб. 169-222.

 

 

водзіцца ідэя блізкасці, "гармоніі" прасваслаўнай і каталіцкай цэркваў: "Мзалп (хіба) вера Латннская не таяж, што п Греческая, которая вызнаваеть Бога во Тройцы еднного". Асуджаючы кантакты праваслаўных з пратэстан-тамі "у вере н набоженстве", ён дапускае іх магчымасць "в полнтыце, которая незаборонна".

У апошніх творах, якія прыпісваюцца І.Пацею, - "Ерасі, невуцтва і палітыка папоў і мяшчан віленскага брацтва" (1608) і "Рэляцыя і некаторыя ўчынкі каля рускіх віленскіх цэркваў" (1609) аўтар абвінавачвае Віленскае праваслаўнае святадухоўнае брацтва ў падбухторванні да бунтаў, замаху на жыццё мітрапаліта (самога Пацея), брацтва і братчыкі мянуюцца "налівай-каўскімі".

3 адказам на "Гармонію" і "Ерасі" ў віленскай брацкай друкарні выйшаў ананімны твор "Антыграфі"¹ (1608), які прыпісваюць Мялецію Сматрыцка-му. Выданне было прысвечана сыну Канстанціна Астрожскага - Яну, які прыняў каталіцтва, "каб яго пад абаронай знатнага імені як пад прыкрыццём шчыта на свет выпусціць можна было". Аўтар не прымае абвінавачванні уніятаў супраць праваслаўнага духавенства і брацтваў і адзначае, што іх дзейнасць не супярэчыць законам "вольнай" Рэчы Паспалітай, якія заўсёды дазвалялі "бітаму плакаць, пакрыўджанаму скардзіцца, абвінавачанаму апраўдвацца".

3 першых твораў Мялецій (Максім) Сматрыцкі заявіў аб сабе як тале-навітым, высокаадукаваным публіцысце. Ён атрымаў пачатковую адука-цыю ў Астрожскай школе, дзе яго настаўнікамі былі бацька - вядомы пісьменнік-палеміст Герасім Сматрыцкі і грэк Кірыл Лукарыс, будучы кан-станцінопальскі патрыярх. Пасля заканчэння Віленскай езуіцкай акадэміі М.Сматрыцкі ў якасці настаўніка маладога Багдана Саламярэцкага навед-ваў еўрапейскія універсітэты. Як сведчыў сам Сматрыцкі ў "Апалогіі", ён правёў "свае маладыя гады ў Лейп-цыгскім і Вітэнбергскім універсітэтах, дзе вучыўся навукам, можна сказаць, пры грабніцы Лютэра". Яго працы насы-чаны спасылкамі не толькі на багас-лоўскія трактаты, але і творы пісьменнікаў і мысліцеляў-гуманістаў эпохі Адраджэння. Амаль усе творы М.Сматрыцкага напісаны на польскай мове.

Праграмным творам праваслаўных стаў "Трэнас" ("Плач", "Лямент") М.Сматрыцкага. "Трэнас" выйшаў у свет у 1610 г. пад псеўданімам Тэафіл Арталог (Багалюб Златавуст). Асноўнай часткай твора з'яўляецца знакаміты "Плач або нараканне святыя ўсходнія царквы на сваіх сыноў, якія ад яе адракліся". У але-гарычным вобразе плачучай маці-царк-вы аўтар імкнуўся паказаць трагічнае становішча праваслаўнай царквы. 3 го-рыччу і болем звяртаецца ён да князёў і

______________

 

¹ РИБ. Т. 19. Стлб. 1149-1300.

 

 

паноў, якія пакінулі праваслаўе: "Дзе зараз той вельмі каштоўны камень-чык-карбункул, бліскучы, як свет, які я насіла ў сваёй кароне паміж іншымі перламі, як сонца паміж зорамі, - дом князёў Астрожскіх (Канстанцін Аст-рожскі памёр у 1608 г., а яго нашчадкі перайшлі ў каталіцтва. - Л.І.), які вылу-чаўся сярод іншых бляскам святла сваёй старажытнай веры? Дзе і іншыя да-рагія і вельмі каштоўныя каменні той самай кароны, слаўныя дамы рускіх князёў, неацэнныя сапфіры, надзвычай каштоўныя дыяменты: князі Слуцкія, Заслаўскія, Збаражскія, Вішнявецкія, Сангушкі, Чартарыскія, Пронскія, Ружынскія, Саламярэцкія, Галаўчынскія, Крошынскія, Ма-сальскія, Горскія, Сакалінскія, Лукомскія, Пузыны і іншыя многія... Дзе і другія вельмі каштоўныя мае скарбы, радавітыя, паўтараю, слаўныя, выса-кадумныя, моцныя і даўно па ўсяму свету праслаўленыя добрай славай, ма-гутнасцю і мужнасцю народа рускага дамы: Хадкевічаў, Глебавічаў, Кішак, Сапег, Дарагастайскіх, Войнаў, Валовічаў, Зяновічаў, Пацаў, Халецкіх, Тышкевічаў, Корсакаў, Храбтовічаў, Трызнаў, Гарнастайскіх, Бокіх, Мыш-каў, Гойскіх, Сямашак, Гулевічаў, Ярмалінскіх, Чалганскіх, Каліноўскіх, Кірдзяяў, Загароўскіх, Мялешкаў, Богавіцінаў, Паўловічаў, Сасноўскіх, Скумных, Пацеяў і іншых"¹.

Аўтар асуджае біскупаў-адступнікаў і ад імя царквы заклікае І.Пацея вярнуцца ў яе лона. Асвятляючы ў "Трэнасе" асноўныя пытанні рэлігійнай дагматыкі, М.Сматрыцкі рэзка выступіў супраць вяршэнства папы рымска-га, параўнаў яго ўладу з турэцкай тыраніяй: "Турчын у свецкай палітыцы, а папеж у царкве Божай тыран. Турчын у Азіі толькі, а папеж усяго свету Ке-сарам над Кесарамі і Панам над Панамі быць хоча." Католікі і уніяты ў заня-воленні Грэцыі Атаманскай імперыяй бачылі "перст Божы", пакаранне Усходняй царквы за адступніцтва ад Рыма. На думку М.Сматрыцкага, збе-рагчы "душу вольную" лягчэй у турэцкай няволі, чым пад уладай папы. Гэты тэзіс паслужыў падставай для абвінавачванняў праваслаўных у сувязях з Турцыяй.

Дзейнасць брацкай друкарні ва ўмовах ваеннай напружанасці з Мас-коўскай дзяржавай выклікала вострую занепакоенасць правячых колаў. П.Скарга ў сваім творы "Перасцярога на Трэны і Лямант Тэафіла Арталога" (1610) адзначаў: "... асабліва цяпер, калі наш богабаязненны кароль ваюе з Масквой,... яна з-за чытання тых кніг будзе болын упартай, баючыся ўшчам-леннясвайгогрэчаскаганабажэнства". ГраматаЖыгімонтаІІІад7мая 1610 г. пад пагрозай штрафу забараняла распаўсюджванне выданняў Святаду-хаўскай друкарні, якія змяшчалі заклікі да бунтаў. Частка кніг была канфіскавана, кіраўнік друкарні Лявонцій Карповіч пасаджаны ў турму. Друкарню братчыкі перанеслі ў мястэчка Еўе каля Вільні, маёмасць князя Багдана Агінскага.

Асаблівае ажыўленне дыскусіі назіралася пасля 1620 г., калі зноў узнікла небяспечнасць з боку Турцыі і Маскоўскай дзяржавы, а патрыярхам Феафанам была адноўлена праваслаўная іерархія, так і не прызнаная вяр-хоўнай уладай. М.Сматрыцкі быў абраны архіепіскапам полацкім. Уз-навіліся абвінавачванні праваслаўных у іх здрадніцкіх сімпатыях да знеш-няга непрыяцеля. У адказ на абвінавачванні ў дзяржаўнай здрадзе, шпіяна-жы, адстойваючы свае рэлігійныя правы, праваслаўныя сцвярджалі, што іх дзеянні не супярэчаць царкоўнаму праву і рэлігійнай традыцыі. Аргументы,

______________

 

¹Хрэстаматыя па старажытнай беларускай літаратуры / Склаў А.Ф.Коршунаў (пераклад яго ж). Мн„ 1959. С. 268-269.

 

 

якія сведчылі аб лаяльнасці праваслаўных да ўлады Рэчы Паспалітай, прь водзілі М.Сматрыцкі, З.Капысценскі.

М.Сматрыцкі выступіў з ідэяй адзінства "рускага" народа Рэчы Па палітай на этнічнай аснове:"... бо не адракаецца ад сваёй крыві той, хто вер мяняе.... Не вера русіна русінам, паляка палякам, літвіна літвінам робіць, нараджэнне і кроў руская, польская, літоўская"¹.

Аўтары уніяцкага "Ліста да манахаў манастыра Св.Духа" з пагарда ставіліся да гэтай ідэі: "Як можа быць адзінай наша кроў шляхецкая з пл бейскай? Якая можа быць роднасць з хлопствам?"² Адказваючы уніяцкі аўтарам, М.Сматрыцкі надае веравызнанню болын высокі сэнс, чым сацы яльным і этнічным адрозненням: "Мы, манахі, шляхта і плебеі - адно " Хрысце. I варвар у нас, і скіф, і грэк, і яўрэй, былі толькі верным хрысціянамі"³.

Уніяты лічылі праваслаўную веру "хлопскай", не шляхецкай. У пачатк; уніяцтва яна ўспрымалася як "панская" вера. Характэрна яе ўспрыманн простым чалавекам у інтэрмедыі XVII ст.:"... бо што лях, або уніят, то пано ^ а што схізматык, то мужык лядашчы". Нярэдка абыгрывалася ў твора~' уніяцкіх палемістаў і прыхільнасць простага люду да "старыны"." А люд пас паліты... як авечкі ідзе туды, куды вядзе павадыр духоўны, ці свецкі, абы царкве ўсё было па-старому", - пісаў у сваім творы "Двайная віна" уніяцк мітрапаліт Іосіф Вельямін Руцкі.

У некаторых уніяцкіх творах негатыўна ацэньвалася роля казацтва ў ба рацьбе за правы праваслаўных. Варшаўскі пісар К.Скупеньскі ў кніз "Русін, альбо выклад размовы двух русінаў, схізматыка з уніятам" пісаў. "Калі б кварцяное войска не пагражала б казакам і з Полынчы за імі не са чылі, тады б тыя абаронцы, вашы падданыя даўно б сталі вашымі панамі Няшмат веры ў іх душах"⁴.

3 другой чвэрці XVII ст. палеміка паміж уніятамі, католікамі і правас лаўнымі страціла былую вастрыню. Пераход ва уніяцтва М.Сматрыцкага ' канцы 30-х гг. пазбавіў праваслаўных таленавітага палеміста, аоаронцу і веры. Змены ў становішчы праваслаўнай царквы (аднаўленне Уладзіславам I іерархіі і часткова - правоў царквы), вычарпальнасць аргументаў і довадаў-абмежаваныя магчымасці выдавецкай дзейнасці праваслаўных брацтваў пэўная адаптацыя грамадства да уніі перанеслі цэнтр цяжкасці цар-коўна-рэлігійных супярэчнасцей у сферу грамадска-палітычнай барацьбы.

Аднак вядучыя беларускія і ўкраінскія брацтвы, якія ўзнікалі ў буйных гарадах ВКЛ і Польшчы, устанавілі паміж сабой пастаянныя культурныя, царкоўна-рэлігійныя і грамадска-палітычныя сувязі. Паводле сведчання уніяцкіх публіцыстаў, брацкія выданні адначасова распаўсюджваліся на тэрыторыі Беларусі і Украіны, састаўлялі агульны фонд брацкай правас-лаўнай літаратуры і пісьменнасці і карысталіся выключным прэстыжам ся-род "грубага паспольства ўсёй Русі".

Рэфармацыйная і контррэфармацыйная палеміка. Палеміка ка-таліцкіх аўтараў з праваслаўнымі не перашкаджала ім выступаць супраць пратэстантаў ВКЛ. У палемічных творах закраналіся як дактрынальныя, так і палітычныя праблемы. Каталіцкія палемісты адзначалі, што адзіная вера вядзе да росквіту дзяржавы, а "ерэтыцтва" яе губіць. На іх думку, Рэ-

______________

 

¹ Verificatia Niewinnosci… Wilno, 1621 // Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России (далей - АЮЗР). Киев, 1887. Т. 7 Ч. 1. С. 279-344.

² List do zakonnikow… // АЮЗР. Т. 8. Ч. 1. С. 737.

³ Elenchus pism vszczypliwych. Wilno, 1622 // АЮЗР. СПб., 1889. Т. 8. Ч. 1. С. 606.

⁴АЮЗР. Ч. 1.Т. 7. С. 721.

 

 

фармацыя разбуральна ўздзейнічала на грамадска-палітычны лад, паз-оаўляла пануючыя колы аўтарытэту. Адным з найбольш папулярных аргу-ментаў католікаў было абвінавачванне пратэстантаў у парушэнні грамад-скага парадку, падбухторванні падданых да бунтаў: "Ерэтыцкія міністры з'яўляюцца аўтарамі развалаў каралеўстваў, помсты Божай і нязгоды"¹. Ка-таліцкія палемісты выступалі супраць ідэі рэлігійнай талерантнасці, якую яны атаясамлівалі з праявамі шляхецкай анархіі ў веравызнальных справах, уздымалі пытанне аб адмене акта Варшаўскай канфедэрацыі 1573 г. П.Скар-га ўсіх прыхільнікаў канфедэрацыі называў ерэтыкамі, лічыў, што яна супя-рэчыць папярэдняму заканадаўству.

У контррэфармацыйнай літаратуры XVII ст. атрымаў развіццё тэзіс аб Рэфармацыі як чужароднай з'яве на айчыннай глебе ("нямецкая вера"), пад-крэслівалася роля іншаземцаў у распаўсюджванні "ерасі" на землях Рэчы Паспалітай, пратэстанты аб'яўляліся ворагамі дзяржавы. Ананімны аўтар адказваў на гэтыя абвінавачванні: "О, як многа крыві сваёй евангелікі ў Інфлянтах і Прусах разам з католікамі пралілі за 30 гадоў, застаючыся вер-нымі свайму каралю і Рэчы Паспалітай".

Часам у палемічных творах замест аргументацыі выкарыстоўваліся плёткі пра асобных дзеячаў. Ва ўсіх смяротных грахах каталіцкія палемісты вінавацілі Лютэра і Кальвіна, нават Эразма Ратэрдамскага, які афіцыйна не далучыўся да Рэфармацыі, як і С.Буднага, змясцілі ў пекла. Асабліва абвіна-вачваліся пратэстанцкія святары, іх сацыяльнае і нацыянальнае паходжан-не, узровень адукацыі, маральнае аблічча.

Пратэстанты не ў стане былі адказваць на кожны палемічны твор. Яны мелі абмежаваныя сродкі для выданняў, акрамя таго, у XVII ст. ужо мала за-сталося вядомых пратэстанцкіх публіцыстаў. Да таго ж пратэстанты былі заняты спрэчкамі паміж рознымі плынямі сваёй канфесіі³.

Аб'ектам асабліва вострай крытыкі заставаліся арыяне. Іх веравызнанне параўноўвалі з ісламам і іудаізмам:"... вераць у адзінага Бога, без сына і Св. Луш", Аршллжлушт/ішржмі, шго яш не хочуць абараняць Рэч Паспалітую, таму што іх дактрына забараняла ім удзельнічаць у войнах. Аднак гістарычныя факты сведчаць, што арыяне служылі ў войску і абаранялі межы дзяржавы.

Арыянскія тэолагі лічылі, што кальвіністы і лютэране не асабліва адышлі ад каталіцкай дагматыкі. На іх думку, вызначальную ролю ў крыты-цы каталіцкай царквы адыграў Фауст Соцын: "Лютэр разабраў дах, Кальвін -сцены, аднак падмуркі - Соцын". Рэарганізаваная Ф.Соцынам арыянская супольнасць у пачатку XVII ст. актывізавала сваю прапагандысцкую дзей-насць, асабліва сярод кальвінісцкай шляхты. Аднак кальвіністы Беларусі і Літвы сцераглі сваю паству ад пранікнення "арыянскай атруты". Кальвінісцкі міністр з Ашмяны Мураванай Войцех Салінарыус у 1614 г. прадставіў Віленскаму сіноду вялікі трактат, у якім ён палемізаваў з "фальшывымі думкамі" Ф.Соцына аб Св. Тройцы, паходжанні Хрыста, рэлігійных таінствах⁵.

_____________

 

¹ Marcin z Klecka. Proca na ministry I na wszystkie heretyki. Krakow. 1607. S. 98.

² Цыт. па: Kosman M. Reformacja I kontrreformacja w Wielkim Ksiestwie Litewskim w swietle propagandy wyznanioniowej. Wroclaw, 1973. S.204-205.

³ Там жа. S. 195.

⁴ Urban W. Epizod reformacyjny. Krakow, 1988. S. 66.

⁵ Salinarius W. Censura albo rozsadek na confessia… Oszmiana, 1615.

 

У палемічных творах XVII ст. тэалагічныя пытанні займалі няшмат мес-ца. У контррэфармацыйнай літаратуры папулярнымі былі з'едлівыя саты-рычныя творы, у якіх праціўнік выглядаў недарэчным дурнем, пакараным за свае грахі. Такія сюжэты былі болын зразумелымі для асноўнай масы чы-тачоў, чым разважанні аб ідэалагічных праблемах веравызнання, якія патра-бавалі пэўнай падрыхтаванасці. Крызіс рэфармацыйнага руху і поспехі контррэфармацыі, несумненна, адбіліся на інтэлектуальным узроўні дыс-кусій.

Псторыка-канфесійныя аргументы рэлігійнай палемікі часам выкары-стоўваліся ў першай палове XVII ст. у дзейнасці вальных сеймаў Рэчы Пас-палітай, а таксама ў абгрунтаванні пастулатаў праваслаўнай і пратэстанцкай апазіцыі.