Яҙҙым «Ядкәр»...

Эйе, «Я дкәр». «Я дкәр» һүҙенән — «я ҙыу», «я тлау» һүҙҙәре хасил булмыш, ә һис тә «йә;дкәр — йә;ҙеү — йә;тләү» түгел. Бының шулай икәнлеген шул исемле романымда (Башҡортостан китап нәшриәте. 1992, «Ядкәр») ентекле аңлатҡанмын. Шуға күрә редакциялар текстарымдағы «я дкәр»ҙәрҙе «йә;дкәр» тип төҙәтмәһен, кемдәрҙеңдер наҙанлығын миңә япһармаһын ине!..

«Ядкәр»... Үҙебеҙ йәшәген дәүерҙәге халыҡ тормошоноң ҙур ғына бер киҫәген, йәнде әрнеткән проблемаларын сәнғәт саралары менән киң ҡоласлы сағылтыу теләге яҙыусылыҡ булмышымды биләгәндән-биләне һәм тәбиғи рәүештә роман жанрына ныҡлап керешеүемә этәрҙе — прозаиктарҙың күптәре өсөн ҡануни хәл ине был. Әммә башҡорт совет әҙәбиәтендә үҙ башы һәм йөрә-ге менән уйлап белмәй торған, ләкин дипломлы ҡанунсылар исемлегендә йө-рөтөлгән әҙәби тәнҡитселәребеҙ тарафынан барыбыҙға эталон итеп тағылыусы тере классик Мостай Кәримдең һис тә киң ҡоласлы түгел, ә аршынлап, йәки ҡарышлап ҡына үлсәмле, кеҫәгә генә һалып йөрөтмәле бәләкәс прозаһы ла бар ине һәм ул проза ҡалын китаптарға, тере классиктың үҙ һүҙҙәре менән әйткәндә, «ҡабарынҡы фолианттар»ға (мәҫәлән, Яныбай Хамматов, Ноғоман Мусин романдарына) ҡаршы ҡуйыла ине. Хамматовтың роман артынан роман сығарыуына эсе бошоп һәм уның «Бөртөкләп йыйыла алтын» тигән маҡтаулы әҫәренең алтынын «ҡом» менән бутап, РСФСР яҙыусыларының V съезында Кремль һарайынан ошолай вәғәзләне ул:

«В обстановке всевозрастающей нивелировки в искусстве, заурядность и серость, ремесленничество и подделки возводятсы в степень незаурядности, приравниваются к эталонам и, таким образом, смещаются критерии, смешиваются ценности. Если добытые уже золотые россыпи смешивать песком, в выигрыше всегда будет песок, в проигрыше — золото... От подобных писаний мы высокомерно отварачиваемся: «Это за пределами художественной литературы!» — говорим мы. А они, локтями расталкивая робких и совестливых, выходят сначала в пределы толстых журналов, оттуда перекочевывают в пределы пухлых фолиантов и собраний»... («Советская Башкирия» гәзитенең 1980 йыл 12 декабрь һаны).

(Һүрәттә һулдан уңға Яныбай Хам-матов, Йыһ-ат Солтанов, Зиннур Нур-ғәлин. 17 – 21.12.1982, Баймаҡ, башҡорт әҙәбиәте аҙналығы).

Әйт-кәндәрен һүҙҙә генә ҡалдырмай, әүҙемләнеп бойомға ла ашырҙы: мәҫәлән, Яныбай Хамматов Мәскәү нәшриәтендә сығарырға әҙерләнгән романын Мостай Кәрим нәшриәт планынан алдыртып ташлауы тураһында оҙаҡ зарланып йөрөнө (ә Башҡортостан китап нәшриәтенә һалған шауҡымы былай ҙа аңлашылалыр)... Әҙәбиәтебеҙ аҡһаҡалының «ҡалын романдар»ҙы кире ҡағыуын Башҡортостан Яҙыусылар берлеге рәйесе Әсғәт Мирзаһитов үҙенең даими эш ҡоралы итеп алды, уның ошо эш алымы, тора-бара, Мәскәү матбуғатында ла («Литературная Россия» гәзитенең 1987 йыл 13 март һаны), үҙебеҙҙә лә киң сағылды:

«Был йәһәттән иң күп шау-шоуҙы Яныбай Хамматов тыуҙырҙы. Уның тәүге әҫәре — «Бөртөкләп йыйыла алтын» романы художестволы эшләнеше яғынан яҡшы баһа алғайны. Тик ул һуңынан шул уҡ алтын йыуыусылар тураһында художестволы кимәле түбән булған йәнә дүрт роман яҙып, «гигантомания» менән «ауырыуҙа» тамғаланды»... («Ағиҙел» журналының 1987 йыл 9-ынсы һаны, 4-енсе бит).

Иң мөһиме, романдарҙың художество сифатын күтәреүҙән дә бигерәк, уларҙың күләмен «кеҫәгә генә һалып йөрөтөрҙәй» кесерәйтеү өсөн көрәшергә кәрәк, сөнки бөгөнгө кешенең ҡалын романдар уҡырға ваҡыты юҡ, тип асыҡтан-асыҡ раҫлап, күрәләтә тайғаҡ юлға баҫты әҙәбиәт етәкселегендәге «генерал»дарыбыҙ. Тимәк, Лев Толстой, Федор Достоевский, Иван Гончаров томдарының да көнө бөттө, тигәнгә табан юл алдыҡ...

Ошондай ғәрәсәтле шарттарҙа яҙылды «ҡалын» романым; тәүге варианттарында ул ҡәләмдәштәргә уҡытҡанымда «Ятлағандарға — ядкәр» һәм йәнә Зәйнәб апай Биишеваның тәҡдиме менән «Мотал һәм башҡалар» исеме менән дә йөрөп алды бер талай. Әммә рәсми тикшереүгә секцияға ул үҙенең берәгәй исемендә ҡуйылды: