ФеерВеркі расійскай імПерыі Xiх ст.

У першай палове XIX ст. пачаўся новы этап у развіцці піратэхнікі. На падставе

навуковых адкрыццяў хімікаў пачалі вырабляць новыя саставы, якія давалі разнас-

тайныя каляровыя агні яркага полымя.

Так, адкрыццё хімічных спалучэнняў хларата калія, названага пазней «берта-

летавай соллю» па імені стваральніка, французскага хіміка К. Бертоле, а таксама

барыевай, стронцыевай і хлорных кіслот зрабіла сапраўдны пераварот у феерверач-

ным мастацтве, дазволіла павысіць яркасць, чысціню і насычанасць каляровых агнёў,

адмовіцца ад ужыванага раней цьмянага фіцільнага полымя і ствараць відовішча на

падставе контурных свечак з новымі запальнымі сумесямі. У выніку феерверкі сталі

каштаваць значна таней; яны ўжо не патрабавалі складанай дэкарацыі. Разам з тым,

феерверкі ўзбагаціліся новымі вырабамі. Ракеты на парашутах далі магчымасць

падоўжыць час гарэння каляровых агнёў у паветры, а прымяненне баявых ракет

дазволіла павялічыць вагу начынення (зорак, швермераў, вогненнага дажджу), што

значна ўзмацніла відовішчны эфект феерверка.

На тэрыторыі Беларусі, якая у канцы XVIII ст. ў выніку падзелу Рэчы Паспалітай

увайшла ў склад Расійскай імперыі, феерверк як самастойная тэатралізаваная дзея

вялікага маштабу знікае. Гэта можна тлумачыць наступным: у канцы XVIII – сярэдзіне

XIX ст.ст. у Беларусі адбылося тры антырасійскія паўстанні (1795, 1830, 1863 гг.). У

выніку іх паражэння многія прадстаўнікі шляхецкага саслоў’я, якія былі ініцыятарамі

правядзення феерверкаў, былі пасаджаныя царскім урадам у турмы, сасланыя ў

іншыя раёны Расіі, вымушаныя пакінуць радзіму і паехаць жыць за мяжу. Магнацка-

му колу шляхты, якая страціла былую волю і незалежнасць, ужо не было патрэбы

наладжваць пышныя феерверачныя прадстаўленні.

Але ў другой палове XIX ст. традыцыя правядзення дэкаратыўных феерверкаў

паступова стала адраджацца.

У канцы XIX – пачатку XX ст. характэрна выкарыстанне феерверкаў на святах,

якія наладжвалі прыватныя асобы і установы.

Так, у жніўні 1860 г. на імператарскім паляванні Аляксандра II ў Белавежскай

пушчы, якое набыло міжнародны характар, адбыўся першы ў Беларусі феерверк на

ўлонку запаветнай прыроды. 6 жніўня замежныя госці – прускія прынцы Фрыдрых і

Карл, прынц гесен-касальскі і прынц саксен-верматскі пасля вялікага палявання (на

якім забілі 22 зубры, 11 кабаноў, 19 дапіэляў, 27 коз, 19 ваўкоў, 4 барсукі і мноства

лісіц і зайцоў) былі запрошаныя на вячэру і вогненнае відовішча.

Настаў ціхі цёплы вечар. На беразе ракі запалілі смаляныя бочкі і тысячы сялян

з усёй акругі пачалі спяваць песні, вадзіць карагоды. Затым пачаўся феерверк – па

ўсяму берагу успыхнулі бенгальскія агні. Гэтыя вогнішчы, карагоды, піратэхнічныя

дзеі на фоне зорнага неба і магутных дрэў уяўлялі няверагоднае відовішча.

Многія кантрактовыя кірмашы Беларусі завяршаліся ілюмінацыямі і феерверкамі,

якія аказвалі на прысутных вялікае ўраджанне. У многіх мясцінах у негандлёвай

часцы гарадскіх кірмашоў, асабліва купальскіх, палалі ілюмінацыі і рознакаляровыя

агні, бенгальскія фантаны і піратэхнічныя фігуры, круціліся вогненныя колы, а неба

асвятлялася россыпам піратэхнічных ракет.

У Расіі да другой u1087 паловы XIX ст. параўнальна часта наладжвалі складаныя

феерверачныя прадстаўленні з нагоды афіцыйных урачыстасцяў. Як і раней, у іх

1396797550

паказвалі дэкарацыі тэатральнага тыпу, часам удзельнічалі акцёры, шматлікія хоры

і аркестры.

Прыкладам такога феерверка можа служыць піраспектакль, праведзены 17 чэр-

веня 1856 г. ў Маскве з нагоды каранацыі імператара Аляксандра II. Як сведчыць рускі

даследчык О.А. Крылоў, у гэтым феерверку піратэхнікі прымянілі многія дасягненні

навукі і тэхнікі таго часу. У прыватнасці, упершыню ў Расіі быў ужыты электрычны

прывад з электраўспламяняльнікамі і пультам кіравання, электрычнае асвятленне;

шырока выкарыстоўваліся архітэктурныя пабудовы. Феерверк быў падрыхтаваны і

праведзены пад кіраўніцтвам вядомага вучонага ў галіне артылерыі і ракет генерал-

лейтэнанта артылерыі К.І. Канстанцінава.

Феерверк пачаўся пасля 9 гадзін вечара перад будынкам Першай маскоўскай

ваеннай гімназіі і меў наступную структуру.

Першае адзяленне. Помнік Івану Сусаніну, складзены з транспарантаў. Асвят-

ленне помніка, паступова змяняючае колер, прайшло праз усе сем колераў вясёлкі.

Асабліва эфектнымі былі залатыя пералівы святла на дрэвах, вакол помніка. У час

гарэння дэкарацыі аб’яднаны хор ўсіх гвардзейскіх палкоў выконваў фінал оперы

М.І. Глінкі «Жыццё за цара», знакамітае «Слаўся!»

Другое аддзяленне. Два двух’ярусныя каскады брыльянтавага агню з фантанамі

рознакаляровых зорачак. У сярэдзіне – форсавае ззянне ў выглядзе зоркі з пад-

воянымі калёсамі, на восі якіх умацаваны нерухомыя каляровыя разеткі. Па баках

каскадаў «млыны», прыбраныя форсавымі коламі з рознакаляровымі агнямі.

Трэцяе аддзяленне. Помнік Пятру Вялікаму – злепак з помніка ў Пецярбургу на-

супраць Сената. У час гарэння гэтай дэкарацыі музыка выконвала «Прэабражэнскі

марш».

Чацвёртае аддзяленне. Трыумфальная брама, скапіраваная з Нарвскай заста-

вы ў Пецярбургу. Брама была ўпрыгожаная крыштальнымі вензелямі Іх Вялікасці і

прыбраная траспарантамі. У час гарэння шчыта хор з тысячы спевакоў і двух тысяч

музыкаў выконваў народны гімн пад акампанемент гарматных стрэлаў у такт музыкі

замест барабанаў.

Для таго каб гукі стрэлаў чуліся ў моманты, патрабуемыя музычным памерам,

гарматы былі абсталяваныя гальванічнымі (электрычнымі) запаламі, якія аб’яд-

ноўваліся дротам з прыборам тыпу клавікордаў. З націсканнем пальцам клавішы

імгненна замыкаўся ланцужок і раздаваўся стрэл з адпаведнай гарматы. Націскаць

клавішу належыла раней наступлення моманту ўдара ў такт на час, у які гук праходзіў

адлегласць ад гарматы да гледача. На гэтым гальванічным фартэп’яна іграў дырэктар

прыдворнай пеўчай капэлы спадар Львоў. З апошнім акордам гімну пачаў уздымац-

ца заключны букет, складзены з двух тысяч ста рымскіх свечак з рознакаляровымі

зоркамі, сарака двух тысяч феерверачных ракет, са стрэламі і зоркамі, васьмідзесяці

чатырох рознакаляровых бомб. Нажаль, гэты іспанскі букет страціў большую частку

свайго эфекту, скрыўшыся ў воблаках дыму і туману. У час узлёту павільёна помнікі

Пятру Вялікаму і Івану Сусаніну зноў былі асветленыя.

Заключэнне. Над будынкам Першай маскоўскай ваеннай гімназіі з’явіліся вензелі

Іх Вялікасці з крыштальнай прызмы і разетак, у крыштальным ззянні, асветленыя

электрычным святлом.

Плошча перад будынкам асветлялася маякамі з бенгальскімі агнямі на праця-

гу дваццаці хвілін, пасля чаго на ёй ўспыхнулі электрычныя сонцы, якія асвятлялі

плошчу усю ноч1.

Як бачна з апісання, феерверк быў распрацаваны і ўвасоблены па ўсіх правілах

мастацтва. Тэма патрыятызму і пераемнасці славутых традыцый дынастыі Рамана-

вых пранізвала ўсё прадстаўленне. Феерверк гарманічна спалучаў у сябе музычнае і

светлавае афармленне; кампазіцыя будавалася з улікам асаблівасцей месца дзеяння

і бліжэйшых архітэктурных пабудоваў.

Прадстаўленне атрымалася сапраўдным шэдэўрам, выкананым у лепшых тра-

дыцыях рускай школы. Нажаль, гэта быў адзін з апошніх мастацкіх феерверкаў1.

Нават у Расіі ў XIX ст., як піша рускі даследчык А. Неміра, феерверачнае мас-

тацтва ў параўнанні u1079 з папярэднім стагоддзем яўна пайшло на спад. Відовішчы «па-

цешных агнёў» скараціліся і па колькасці, і па якасці. Скарацілася таксама іх праця-

гласць, звузіўся арсенал тыпаў ракет. Радзей цяпер будавалі каштоўныя дэкарацыі

са складанай машынерыяй. Апрабаваныя элементы нярэдка адрозніваліся штампам

і аднастайнасцю.

Адно з апошніх вялікіх піратэхнічных прадстаўленняў было здзейснена ў Маскве

ў 1891 г. ў азнаменаванне двухсотгоддзя першага пятроўскага феерверка. Калі не

лічыць спробы адрадзіць «вогненныя забавы» ў дні святкавання 200-годдзя засна-

вання Пецярбурга і ва ўрачыстасцях 1913 г. з выпадку 300-годдзя дома Раманавых,

то дарэвалюцыйная Расія больш не бачыла вялікіх відовішчаў2.

Лёс старажытнага мастацтва піратэхнікі ў гэтым плане падобны лёсу самога

свята ў царскай Расіі. Урад не хацеў збіраць вялікія масы народу, якім трэба было

ўпраўляць, кіраваць. З другога боку, нельга абыйсці маўчаннем і адпаведнага ўздзе-

яння тэхнічнага прагрэсу. Спачатку газавае, а неўзабаве і электрычнае асвятленне

пачало выцясняць старажытнае мастацтва феерверкаў, замяняць яго электраілюміна-

ваннем. Падобныя працэсы назіраліся і ў Беларусі.