Мемлекет, құқық және экология

Қ оршағ ам ортаны қ орғ ау, экологиялық қ ауіпсіздік проблемалары бү кіл проблемалардың ішіндегі ең кіндігі. Міне, осы аталғ ан проблемалармен адамзат ХХ-ы ғ асырда бетпе-бет кездесіп отыр, міне осылар ғ аламдық болып танылып отыр. Адамның тіршілік етуі тә уелді болып отырғ ан осы проблемалар қ алай болғ анда да экологияғ а байланысты. Мысалы, термоядролық қ ару қ олданылатын ә лемдік соғ ыс бола қ алғ ан жағ дайда ә лемнің барша халқ ының жойылып кетуі ық тимал. Адамдардың тіршілік етіп отырғ ан ортасы - табиғ ат жойылып кететіні ақ иқ ат. Осының ө зі жер бетінде ө мір-тіршіліктің болу-болмауына қ атер тө ндіреді. Яғ ни, адамзат тағ дыры екіталай жағ дайғ а тап болады. Ғ аламдық проблемалармен ө те тығ ыз байланысты экология проблемалары дедік, ал енді осы экология проблемалары демографиялық, энергетика (қ уат кө здерін игеру мен пайдалану), ғ ылыми-техникалық жә не тағ ы басқ алай да проблемаларды бірінен соң бірін туындататынын бұ қ ара кө пшіліктің бә рі біле бермейді, Сондық тан да осы проблемалардың шиеленісіп кетпей тұ рғ ан шағ ында бұ лардың алдын алу қ оғ амның ұ йымдасқ ан кү штерінің ең кө кейтесті қ амы болғ ан абзал.

Қ оршағ ан ортағ а адамның, адам тіршілігінің теріс ық палы кө п бағ ыттар бойынша болып та, жү ріп те жатыр. Олардың бірсыпырасы мыналар: Атмосфераның ластануы:

Атмосферағ а жыл сайын техногендік жө не т.б. 200—400 миллион тонна шаң -тозаң, 150 миллион тонна кү кіртті ангидрид, 700 миллион тоннағ а шамалас зиянды химиялық заттар шығ арылып, олар айналаны ластап жатады. Ал енді ғ аламшардың индустриалдық жағ ынан аса дамығ ан аймақ тарындағ ы ластану табиғ и ластанудан мың дағ ан жә не одан да кеп есе артық мө лшерде болуда.

ХХІ-і ғ асыр қ арсаң ында адамзат ғ аламдық проблема болып табылатын климаттың жылу жағ ына қ арай ғ аламдық ө згеріске ұ шырауымен беттесіп отыр.

Ғ аламдық жылыныспен байланысты туындағ ан жекелеген айғ ақ тарды (оқ иғ аларды) сипаттайтын мысалдарды келтіру қ ажеттілігін тізбелеп кө релік. Мұ ның ө зі ә сіресе жер ғ аламшары полюстеріндегі ахуалғ а тә н. Ө з кезегінде полюстердегі ө згерістер Оң тү стік Америка мен Европадағ ы климатқ а ық палын тигізді. Мысалы, 1995 жылдың қ аң тар айында Аргентина ғ алымдары Антарктика континентінің Ларсен мұ зды қ айраң ынан ұ зындығ ы 65 километр болып келетін мұ з жарығ ын тапқ ан-тын. Орасан зор алып айсберг ө те қ алың мұ з тақ тадан бө лініп қ алғ ан. Ал мұ ның ө зі 20 мың жыл бойында тұ тас кү йінде болғ аны ө те-мө те ық тимал! Олай дейтініміздің себебі бұ л айсбергтің қ алың дығ ы 200 метр жә не де ү стінің аумағ ы 2 мың 900 шаршы километрді алып жатыр. Осы себеп болып Антарктика жағ алау шегінін ө згеруіне алып келеді. Осығ ан сайма-сай келетін ө згерістер географиялық карталарғ а енгізілуде. Кейбір ғ алымдардың болжауы бойынша, климаттың жылынуы Антарктика мұ зды қ айранының бұ зылуына алып барады. Ал климаттың жылынуы жақ ын 10 жыл ішінде болады. Ал біздің кө ріп отырғ анымыз Антарктика мұ зды қ айраң ы бұ зылуының қ азірдің ө зінде-ақ басталғ аны жә не климат жылынуының басталып-ақ кеткені.

Сондай-ақ Антарктика континенті атмосферасының ең ү стің гі қ абатындағ ы озон тесігінің ұ лғ ая тү суі аса зор алаң даушылық ты тудырып отыр. Антарктика континенті атмосферасының озон қ абатындағ ы зор тесік бұ рынғ ы кездердегіден де ұ лғ айғ ан ү стіне ұ лғ ая тү суде - делінген АҚ Ш-тың Аэронавтика мен ғ арыш кең істігі бойынша ұ лттық Басқ армасының (НАСА-ның) 1997 жылғ ы қ ыркү йек айындағ ы пресс-релизінде. Антарктида атмосферасы озон қ абатының бұ зылуы салдарынан барып пайда болғ ан орасан зор тесіктің аумақ мө лшері 28, 3 миллион шаршы километрді алып жатыр деп бағ амдалды, ал мұ ның ө зі Америка Қ ұ рама Штаттары жер аумағ ынан ү ш есе асып тү седі.

Біріккен Ұ лттар Ұ йымының жабайы табиғ атты қ орғ ау қ орының 1997 жылғ ы " ғ аламдық жылынудың салдары" жө ніндегі хабарларында жақ ын болашақ тағ ы жү з жыл ішінде Ресейдің солтү стік ендігіндегі климат 70% ө згереді — деген мағ лұ мат келтірілген. Мұ ның ө зі аталғ ан ендікте тіршілік етіп жатқ ан флора мен фаунаның тең жартысының жойылуына апарып соқ тыруы мү мкін. Климат сондай-ақ Исландияда да, Канада да, Скандинавия мен Балтық жағ алауы мемлекеттерінде де ө згереді. Ғ алымдар ертеректен бері парниктік кү шті ә сердің катері (қ аупі) жө нінде ескерткен болатын. Алайда экология мамандарының топшылаулары ешқ ашанда адамды шошытарлық тай, нақ ты қ орқ ыныштылығ ымен кө зге ерекше тү се бермейтін.

Ғ алымдар ең алдымен морждар мен полярлық аюлар қ ырылып қ алады деп болжалдайды. Ал Канада да қ ылқ ан жапырақ ты ормандар жойылып бітеді. Парниктік кү шті ә сер тропиктік елдерге де қ ауіп тө ндіреді. Эфиопияда маймылдардың кейбір тү рлері қ ырылып қ алады. Мексика болса ө здерінде тіршілік ететін кө белектерінен айырылады. Арктика мұ здарының еріп кетуі барлық континенттердің жағ алық шектерін адам танымайтындай ө згертіп жібереді. Осы мағ лұ маттар келтіріп отырғ ан авторлар жан-жануарлардың ғ аламдық масштабта жаң адан қ оныс аударуларын сө з етеді. Дегенмен, ә зірге белгісіз, жан-жануарлардың қ андай тү рлері климаттың ө згеруінен " озып" жаң а тіршілік ету ортасына жетіп алатындығ ы болып отыр. Ғ алымдардың пікірінше жан-жануарлардың кейбір тү рлеріне аман-есен болып тірі қ алуы ү шін қ оныс аударуды осыдан 10 мың жыл бұ рын болғ ан " ұ лы қ оныс аударуғ а" қ арағ анда 10 есе жылдам болуы тиіс екен.

Климаттың жылынуы туып кө беюшілікке де яғ ни тұ қ ымның ө сіп кө беюіне де ә сері бар деген қ орытындыны Чикаго мен Бостон Университеттерінің ғ алымдары да тұ жырымдады. Тұ қ ымның ө сіп кө беюі азаяды, олай болатыны климаттың ө згеруі салдарынан табиғ и биологиялық ырғ ақ бұ зылады. Оң тү стік жарты шар тең іздеріндегі сулар температурасының жарты градусқ а ө суінің ө зі кораллдар мен планктондардың жаппай қ ырылуына апарып соғ ады, бұ л болса қ орегінен жұ рдай болғ ан балық тардың жаппай қ ырылуына алып келеді.

Енді Қ азақ станғ а келетін болсақ, ауаның ғ аламдық дең гейде жылынуы адам айтқ ысыз зор да жойқ ын зардаптарды туындатуы мү мкін. Қ азақ стан ғ алымдарының бағ амдауы бойынша климаттың ө згеруіне тосқ ауыл қ ою жө нінде шаралар қ олданылмағ ан жағ дайда алдымыздағ ы ғ асырдың соң ын ала атмосфераның тө менгі қ абаттарының температурасы 3 градусқ а кө терілуі мү мкін, ал мұ ның ө зі жаппай су тасулары қ аупін тудыруы мү мкін. Қ азақ станғ а мұ ның тікелей қ атысы бар. Ө йткені Каспий дең гейінің кө терілуі Оң тү стік Америкадағ ы мұ хит суы температурасының кө терілуімен байланыстылығ ы анық талғ ан жә йт. Осы соң ғ ы жү з жылдың барысында Қ азақ стан аумағ ында маусымдық жә не жыл бойындық ауа температурасының орташа кө рсеткіштерінің жоғ ары кө терілу тенденциялары байқ алғ ан, 1894-ші жылдан 1994 жылдар аралығ ында ауа температурасының жылдық орташа кө терілуінің кө рсеткіші 1, 3 градус шамасында болғ ан. Қ азақ стан аумағ ының ү лкен бө лігі климаттың ө згеруінен ө те зардап шегетін аймақ тарды алып жатыр. Сондық тан да температураның ылғ и да тұ рақ ты тү рде жоғ ары кө теріліп отыруы елдің ауыл шаруашылығ ы орман жә не су шаруашылық тарына алапатты зардаптар мү мкін. Мұ ның тағ ы да басқ а теріс ық палы халық тың денсаулығ ына орасан зор нұ қ сан келтірілетіндігінде жатыр. Біріккен Ұ лттар Ұ йымының климаттың ө згеруі жө ніндегі Рама конвенциясының мағ лұ маттары бойынша 1990 жылы Қ азақ стан 200 миллион тонна кө мір қ ос тотығ ы тастандысын ө ндірген болатын. Халық тың жан басына шақ қ анда (есептегенде) мұ ның ө зі дү ние жү зіндегі ен жоғ ары кө рсеткіштің бірі болып табылатын.

Жер ғ аламшарындағ ы климаттың ө згеруіне бү кіл ә лем жұ ртшылығ ы алаң даушылық білдіріп отыр. Келешекте адамзат баласының жойылып кетпеуі яғ ни сақ талуы зор мә селе тү рінде қ ойылуда.

Мемлекеттердің атқ аратын қ ызметтері бірінші кезекте тұ рғ анын айтқ ан жө н. Осы салада атқ арылғ ан іс ретінде ең алғ ашқ ы жә не ең маң ызды халық аралық қ ұ жаттың қ абылданғ анын айтуғ а болады. Климаттың ө згеруі туралы 1992-і жылы маусым айында Рио-де-Жанейро қ аласында қ ол қ ойылғ ан БҰ Ұ -ның Рамалық конвенциясы (жоғ арыда аталынғ ан) 1994 жылы 21 наурызда ө з кү шіне енген болатын. Бұ л қ ұ жатты 165 мемлекет ратификациялады. Осы конвенцияда парниктік тастанды газдар мө лшерін азайту жә не бұ л сала бойынша халық аралық ынтымақ тастық механизмдері мен ә рбір жақ тардың (мемлекеттердің) міндеттемелері анық талғ ан болатын. БҰ Ұ -ның осы Рама конвенциясы ережелеріне сай жү ргізілген дайындық тың нә тиже фазасы Киото (Жапонияда) протоколына қ ол қ ою болды. Сонымен Киото протоколы БҰ Ұ -ның климаттың ө згеруі жө ніндегі Рама конвенциясының тікелей жалғ асы іспетті сипатталды. Конвенцияғ а қ атысушы жақ тар ө здерінің алдына қ ойғ ан ұ зақ мерзімді мақ саттарына жету ү шін міндеттеме алды.

Бұ л міндеттемеде климаттың антропогенді себептерден ғ аламдық ө згерулеріне дер кезінде кө ң іл бө лу жә не тиісті тү рде қ ұ лақ асып, олардың ә рі қ арайғ ы етек алып кетуіне жол бергізбейтіндей саясат жү ргізу, сонымен бірге бұ л салада қ алау-тілекке сай келетін нә тижелерге қ ол жеткізетін шараларды іске асыру жә не ә рбір жақ тардың ө здеріне алғ ан міндеттерін орындауы тиіс деген ереже-қ ағ идалары бар.

Осы келтірілген міндеттер аталғ ан конвенция бекіткен мемлекеттер қ ызметтерінің негізгі бағ ыттары болып табылады. Конвенцияның заң дық міндетті аспабы болып табылатын КИОТО протоколы ө зінің жақ тастары конференциясында (Жапонияның Киото қ аласында 1997 жылы) қ абылданды. Сө йтіп ол 1998 жылдан қ ол қ оюшылар ү шін ашық деп жарияланды. Осы хаттама бойынша Конвенцияның 1-ші қ осымшасына енген жақ тар (жақ тастар) 2008-2012 жылдар аралығ ындағ ы кезең де ә р жыл сайын ө здеріндегі ө ндірістерде ө ндіріліп шығ ып жатқ ан парниктік газдардың жиынтық тастандыларын 1990 жылдың дең гейімен есептегенде ең аз дегенде 5% мө лшерде азайтуы тиіс.

1998 жылдың тамыз айында Қ азақ стан Республикасы Сыртқ ы Істер Министрлігінің сараптау комиссиясы БҰ Ұ -ы Рама Конвенциясының Киото Хаттамасына қ осылу жө нінде қ ол қ ою туралы жө нінде ө з шешімін қ абылдады. Бұ л қ ол қ ою ә ртү рлі елдердің жә не халық аралық қ орлардың қ аражаттарын Қ азақ станғ а тартуғ а мол мү мкіндіктер береді. Сө йтіп еліміздегі қ ордаланып қ алғ ан экологиялық проблемаларды шешуге мү мкіндіктер береді деген болжам бар.